موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

مفسرین و علمای علوم قرآن برای این سوره فقط نام "الفجر" را ذکر کرده‌اند. دلیل این نام اولین آیة سوره است. سورة فجر به اتفاق دانشمندان علوم قرآن، مکی است. این سوره در تمام جدول‌های ترکیبی و روایات مسند دهگانه و قریب به اتفاق روایات غیر مسند، در ردیف دهم، قبل از سورة ضحی و پس از سورة لیل قرار دارد، به جز روایت ابن ندیم که سورة فجر را پس از سورة عصر و قبل از ضحی قرار داده است.

 طبق روایات متعدد ترتیب نزول، ، خدای  متعال در سورة لیل شقاوت‌پیشگان را به گرفتاری در آتش هشدار داد و خویشتن‌داران را، نجات یافتگان دانست. در آن­جا فرمود که افرادی که تکذیب نیکی ها می کنند و از آن روگردانند، در شیبی قرار می گیرند که به سرعت به سمت سختی ها می رود. در سوره فجر از اقوامی چون عاد، ثمود، فرعونیان یاد می کند که در تکذیب نیکی ها، سرکشی و روگردانی کارشان به سختی عذاب و تنبیه در دنیا ختم شد. نیز در سوره لیل، اهل بخل را کسانی شمرد که اهل آتش اند و متقیان را اهل بخشش و انفاق شمرد که گروهی در صدد جلب رضایت پر.وردگارند، در سورة فجر از تحققِ بخشی از سختی هایی که متوجه اهل بخل است، پرده بر می دارد وسخت شدن معیشت آنها را محصول رفتار نادرست مالی آنها می شمرد؛ کسانی که نه تنها خود بخیل اند، حتی به زبان بر سیر کردن شکم های گرسنه ترغیب نمی کنند، ثروتشان را با چپاول ارث نزدیکان خود و حرص بر جمع مال به دست می آورده‌اند. سپس سخت‌ترین عذاب‌ها و بسته شدگی بدنهایشان را در رستاخیز یادآور می شود. هم‌چنان که نفس‌های مطمئنه را اهل بهشت و رضوان قطعی الهی می شمرد؛ رضوانی که در سورة لیل وعده آن را داده بود.: )إِلا ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَی * وَلَسَوْفَ یَرْضَی(. بنا بر این سوره فجر مصداقی از تحقق نقش پروردگار بر تسهیل آسانی و تسهیل عسر به انسان ها می باشد. آسانی و سختی‎هایی که موجباتش را اعمال خود انسان ها فراهم کرده است.

بنابر نقل ابن­ندیم نظامی سازوار بین دو سوره وجود ندارد. خدای متعال در سورة عصر مردم را گرفتار زیان شمرد و راه برون‌رفت از این زیان را ایمان و عمل صالح و توصیه بر حق و شکیبایی شمرد. سپس در سورة فجر به دلداری پیامبر اکرم9 می‌پردازد و صاحبان ثروت را به عذاب آخرت تهدید می‌کند. به هر حال نظر صحیح و قابل اعتماد، آن چیزی است که در عموم روایات ذکر شده است.

سورة فجر در ترتیب مصحف در جزء سی‌ام قرآن، ردیف هشتاد و نهم پس از سورة غاشیه و پیش از سورة بلد قرار گرفته و دارای سی آیه است.

مقصود سوره

بیان نقش مقتدرانه‎ی پروردگار متعال در گرفتار کردن سرکشان صاحبان قدرت و ثروت در سختی ها؛ سختی‎هایی که بخشی در دنیا، و بخشی در آخرت متوجه انسان می‎شوند؛ چنانکه صاحبان نفوسی که به فضل پروردگار شکوفا شده و به اطمینان رسیده اند، را به رساندن قطعی به بهشت یعنی کانون آسانی ها و رضایت الهی آگاه می کند.

محتوای سوره

سوره به سه بخش تقسیم می‌شود:

1. آیات 1-14: توجه دادن پیامبر اکرم 6 به نقش پروردگار در تنبیه سرکشان

خدای متعال در این بخش با آغازی همراه سوگند، صاحبان قدرت و ثروتی را یاد می‌کند که به‌دلیل گسترش طغیان و فسادشان نابود شدند، تا پیامبر9 را به نقش پروردگار در تنبیه طغیانگران و سرکشان و گرفتار کردنشان در سختی ها اطمینان دهد.

2. آیات 15 – 20: نقش پروردگار در تنبیه دنیوی ثروتمندان

پروردگار متعال در این بخش به نقش خود در تنبیه و کم شدن ثروت برخی ثروتمندان اشاره می‌کند و تنگ گرفتن بر آن‌ها در دنیا را بازتاب رفتار نامناسب خودشان در موضوعات مالی می‌شمارد.

3. آیات 21- 30: نقش پروردگار در پاداش و مجازات اخروی انسان‌ها

پس از توضیح نقش‌ پروردگار در کاستن از نعمت ثروتمندان و عذاب سرکشان و فسادگران در دنیا، نوبت به بیان نقش او در تنبیه و پاداش انسان‌ در رستاخیز می‌رسد. ازاین‌رو ابتدا، برخی تحولات آن جهان را متذکر می‌شود آن‌گاه دو نوع برخورد خود را با نفوس منحرف و مفسد، و نفوس مطوئن به فضل پروردگار بیان می‌دارد و از سختی های جانکاه گروه اول و بهشت آسانی ها و رضایت گروه دوم خبر می دهد.

ارتباط سوره

ارتباط سوره به مناسب بحث از ترتیب نزول سوره در بخش شناسه گذشت. در اینجا اضافه می کنم که خدای متعال در سوره لیل نقش پروردگار را در شیب دادن شخصیت انسان به سمت آسانی ها تشریح کرد و در سورة فجر به تبیین مصادیقی عینی ازنقش پروردگار در سختی و آسانی زندگی مردم و اقوام پرداخت و علت این رفتار خدا با گروههای مختلف را تشریح کرد.

فضیلت سوره

در حدیثى از امام صادق7 آمده است:

«اقْرَءُوا سُورَةَ الْفَجْرِ فِی‌ فَرَائِضِکمْ وَ نَوَافِلِکمْ؛ فَإِنَّهَا سُورَةٌ لِلْحُسَینِ بْنِ عَلِی7. مَنْ قَرَأَهَا کانَ مَعَ الْحُسَینِ7 یوْمَ الْقِیامَةِ فِی دَرَجَتِهِ مِنَ الْجَنَّة؛^[1] سورة فجر را در هر نماز واجب و مستحبّ بخوانید که سورة حسین بن على8 است. هر کس آن را بخواند، در قیامت با او و در درجه‌اش از بهشت خواهد بود.»

در توجیه باید گفت روایت ابتدا سوره را بر حضرت اباعبدالله الحسین7 تطبیق کرد؛ او نفس مطمئنه­ای بود که همه دارایی های خود را در راه خدا داد و به آسانی رسید و خداوند او را در زمرة بندگان خود وارد کرد و به بهشت، کانون آسانی ها و رضایت طرفینی بین خود و امام حسین 7 رساند. خواندن در نماز نیز از این باب است که  نقش پروردگار در این عطا و بخشش را در ضمن اظهار بندگی و ستایش پروردگار یاد آور شود.  خواندن سوره موجب می شود تا انسان خود را برای فداکاری و بخششی چون حسین 7 آماده کند و از راه اهل سرکشی و فرجام بد افراد بدی که در سوره فجر ذکرشان آمده، فاصله گیرد.