موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

عنوان پایان نامه : روش قرآن در نهادینه کردن باور به ربوبیت الهی در جامعه صدر اسلام

پایان‎نامه کارشناسی ارشد رشته معارف قرآن

استاد راهنما: حجت الاسلام و المسلمین دکتر عبدالکریم بهجت پور

استاد مشاور: دکتر محمد مرادی

نگارنده: محمد سلطانی

سال دفاع: 1389

دانشگاه مفید قم

چکیده

قرآن به عنوان عظیم‎ترین منبع شناخت هستی و انسان در اختیار ماست. نزول تدریجی آیات و سوره‎های قرآن و انتخاب هوشیارانه آیه‎ها متناسب با ظرفیت‎های مخاطبان، چالش‎ها، ضرورت‎ها و پرسش‎ها حکایت‎گر آن است که خدای حکیم، دست‎یابی به آموزه‎های دینی و به کارگیری صحیح آن را تنها در انتقال محتوای ارزشمند معارف و احکام نمی‎داند؛ بلکه روش بیان این محتوا نیز در هدف نزول قرآن کاملاً دخیل است. این پژوهش اولین تلاش در جهت کشف روش قرآن در تحول اولین مخاطبان خویش است.

پس از مراجعه به ترتیب طبیعی نزول قرآن درمی‎یابیم که ربوبیت، اولین مفهومی است که در خدمت به بارنشستن اصلی‎ترین پیام قرآن ـ یعنی یکتاپرستی ـ و پذیرش بسیاری از دیگر امور می‎باشد. ضرورت کشف روش قرآن در نهادینه کردن ربوبیت در هندسه معرفتی عرب جاهلی و چگونگی اثبات و استفاده از آن در دیگر مباحث، بنده را ـ با تمام سختی این راه ـ به نگارش این تحقیق متقاعد نمود.

هدف علمی این تحقیق نمایاندن گوشه‎ای از عظمت قرآن به وسیله کشف روش تحول از آن و آزمودن سبک تفسیر به ترتیب نزول در تحقیقات موضوع محور قرآنی است و هدف عملی آن کشف اولین گام تحول‎آفرین قرآن و استفاده از آن در تربیت اسلامی است.

پایان‎نامه‎ی «روش قرآن در نهادینه کردن باور به ربوبیت الهی در جامعه صدر اسلام» در یک مقدمه و پنج فصل و یک خاتمه تنظیم شده است.

فصل اول با عنوان «مفاهیم و روش طرح بحث»، از دو گفتار تشکیل شده است. در گفتار اول به تعریف مفاهیم کلیدی پژوهش («روش»، «ترتیب نزول»، «عبد»، «اله» و «الله») پرداخته شده است.

از آن‎جا که این پژوهش، روشی نو در پژوهش‎های قرآنی ارائه می‎دهد، در گفتار دوم به توضیح روش طرح مباحث و توجیه گرایش به ترتیب نزول سوره‎ها و چگونگی به دست آوردن اسناد و جداول ترتیب نزول پرداخته شده که پس از بررسی مقایسه‎ای اسناد، روایت مشهورتر به عنوان معیار در ترتیب چینش سوره‎ها قرار گرفته است.

فصل دوم با عنوان «نگاه عرب جاهلی به توحید ربوبی و توحید بندگی و برخورد اسلام با آن»، در دو گفتار تدوین شده است. ابتدا به بررسی بینش و رفتار عرب جاهلی در رابطه با ربوبیت و بندگی می‎پردازد که در این راستا مباحثی چون «دین»، «شرک»، «بت‎ها» و «خرافاتِ» مربوط به صاحب اختیاری و پرستش در عصر جاهلی مطرح می‎شود و در گفتار دوم به برخورد خداوند با بینش جاهلی در قالب مباحثی چون «مبارزه‎ی انبیای الهی با شرک بندگی، توحید بندگی محور دعوت انبیا، توحید بندگی و توحید ربوبیت محور دعوت در اسلام و کتاب جاوید آن قرآن» ‎پرداخته شده.

فصل سوم با عنوان «گزارشی اجمالی از جایگاه ربوبیت در مباحث قرآنی» در 23 سوره‎ی ابتدای نزول، به تعقیب مفهوم ربوبیت به عنوان اولین و اساسی‎ترین مسأله‎ی مطرح شده در قرآن و نحوه‎ی به کار رفتن آن در این سوره‎ها می‎پردازد و از بررسی سوره‎ها این نتیجه حاصل می‎شود که: رب پیامبر7 با ویژگی‎های منحصر به فرد در کنار دیگر مدعیان ربوبیت مطرح می‎شود. به عنوان رب همه انسان‎ها معرفی می‎شود. در ادامه جایگاه پروردگار در زندگی انسان و نحوه‎ی ارتباط صحیح انسان با الله به عنوان پروردگار شایسته پرستش، بیان می‎گردد. سپس با بیان نقش‎های گوناگون پروردگار در حیات و سعادت بشر، به رابطه‎ی انسان، پروردگار و نعمت اشاره نموده و نقش پذیرش ربوبیت الهی در رابطه‎ی انسان با خودش، خداوند، هستی و جامعه بیان می‎شود و کسی که این رب را پذیرفت، موظف به جداکردن صف خود از پرستندگان دیگر رب‎های ادعایی می‎گردد و در ادامه خداوند نگرانی‎ها و شبهات، پس از این اعلام موضع را از میان برده و به زدودن پیرایه‎هایی که بر بندگی خالصانه‎ی رب وجود دارد، اهتمام ورزیده است.

فصل چهارم با عنوان «برهان ربوبیت توحیدی» به بررسی سیر استدلال‎های قرآن بر ربوبیت در ترتیب طبیعی نزول پرداخته شده و به ارتباط بین سوره‎ها و نیز روش قرآن در طرح مسأله و نحوه‎ی استدلال بر آن توجه می‎شود.

از دیگر موارد ضروری در راستای کشف و شناسایی روش مطرح شدن ربوبیت الهی در قرآن، بررسی کاربست‎های ربوبیت در قرآن می‎‎باشد که فصل پنجم در دو گفتار به آن اختصاص دارد. هدف آن است که روشن شود ربوبیت در خدمت به بار نشستن کدام یک از معارف، اخلاقیات و رفتار و دستورات اسلامی قرار گرفته است و چگونه این مهم محقق شد؟ در این پژوهش روشن می‎شود که این کاربست‎ها در دو دسته قرار می‎گیرند:

1ـ «کاربست‎های ربوبیت در رابطه با رسالت و رسول» که در گفتار اول در قالب 16 بند از آن بحث می‎شود و هدف این است که نشان دهیم ربوبیت در راستای تربیت رسالی پیامبر و تثبیت قلب ایشان اصلی‎ترین صفت مورد توجه بوده و همه خطاب‎ها، امر و نهی‎ها، دلداری‎ها و ... با توحه به ربوبیت خداوند به پیامبر 7 اعلام شده‎اند.

2ـ «کاربست‎های ربوبیت در رابطه با مردم» در این‎ گفتار سیر طبیعی نزول سوره‎ها در ایجاد تغییر و تحول مردم به واسطه ربوبیت الهی، مورد پی‎گیری و تحقیق قرار می‎گیرد..

در خاتمه با جمع‎بندی مباحث و پیشنهاداتی سازنده جهت ادامه‎ی این راه و تحولی عمیق در فرهنگ اسلامی به پایان‎نامه خاتمه داده شده است.