موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

3. نگاهی اجمالی به جداول ترتیب نزول

 صرف نظر از اعتماد دانشمندان علوم قرآن و تفسیر بر برخی از جداول، می‌توان از طریق دست یافتن به مجموعه‎ای از جداول مسند و ارزیابی میان آنها، به جدول قابل اعتمادی از میان آنها دست یافت. در زمینه ترتیب نزول سور، جداول مستندی وجود دارد.

برخی از این مستندات که در منابع معتبر آمده است، برخی جداول کامل را گزارش کرده و در گروهی از آنها جداول ناقص آمده‎اند. برخی از گزارشات نیز اختصاص به بیان حلقه‌های اول و آخر نزول بوده‎اند.

محمدبن مسلم زهری(50ـ123ق) جدولی کامل از ترتیب نزول سوره‌ها را در ابتدای کتاب «تنزیل القرآن» آورد. هر چند این کتاب به طور مسند به دست رسید، اما زهری منبع اخذ جدول خود را معین ننموده است. یعقوبی(م :‌284ق )جدول کامل و مسندی از طریق ابی صالح از ابن عباس گزارش کرد.[1]ابن ضریس در همان سال‌ها دو روایت مسند از عطای خراسانی از ابن عباس را در کتاب خود گزارش داد.[2]گزارش دیگری در کتاب المبانی لنظم المعانی در اختیار است که آرتور جفری در کتاب المقدمتان انتشار داد. در این کتاب سه سند از عکرمه از ابن عباس، عطا از ابن عباس و سعید بن مسیب از علی (ع) آورده شده است. هر چند در صاحب این کتاب ابهام وجود دارد، اما بعضی، نویسنده کتاب المبانی را حامد بن احمد بن جعفر بن بسطام شاگرد محمد بن الهیصم دانسته‎اند.[3]

ابن ندیم بغدادی (م: 438 ق) ترتیبی از نزول سورها را به شکل ترکیبی آورد. چهار سوره اول از زهری از محمدبن نعمان بن بشیر و بقیه سور مکی را از طریق مجاهد و سور مدنی از طریق ابن جریج از عطا از ابن عباس می‌باشد[4]بیهقی(م : 458ق) در اثر خود سندی از طریق عکرمه و حسن بصری دارد. وی پس از ذکر جدول ترتیب نزول سوره‌ها به داشتن سندی به نقل از مجاهد از ابن عباس را ادعا می‌کند و اظهار می‌دارد که افتادگی‌های سند اول را ندارد. وی افزوده است که شاهدی بر این سند در تفسیر مقاتل و غیر آنها از اهل تفسیر موجود است.[5]حاکم حسکانی نیشابوری معروف به ابن حذاء(زنده تا 470ق) شش سند از جداول ترتیب نزول سوره‌ها را در ردّ ادعای نواصب بر انکار نزول سوره انسان در فضیلت علی و اهل بیت (ع) آورده است. چون نویسنده سیر نزول سوره‌ها را تا سوره انسان نود و هشتمین سوره نازل شده پیگیری می‌کرده، از نقل ادامه جداول شش گانه صرف نظر کرده است.[6]امین الاسلام، طبرسی(م: 548ق) با همان انگیزه حاکم حسکانی به بیان جداول ترتیب نزول پرداخت. وی ترتیب عمرو بن هارون از عثمان از عطا از ابن عباس را نقل کرد و اظهار داشت اسنادی از استادش احمد زاهد در کتاب الایضاح از طریق عطا، عکرمه و ابی الحسن از ابن عباس دارد. و نیز سند دیگری از سعید بن مسیب از علی (ع) در اختیار دارد.[7]مع الأسف این اسناد را نقل نکرده است. در همین زمان در تفسیر مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار منسوب به شهرستانی (م548 ق ) پنج جدول ترتیب نزول از مقاتل به طور مرسل و از وی به نقل از امیرمؤمنان و نیز از ابن عباس و ابن واقد و امام صادق (ع) گزارش کرد.[8]

زرکشی در کتاب البرهان  به نقل از تفسیر خازن و صاحب کتاب المبانی، ترتیب نزول سوره ها را گزارش کرده است.[9]جلال الدین سیوطی (م:911ق ) چند جدول را به نقل از کتاب‌های دلائل النبوة، فضائل القرآن و نیز با چند سند از جمله جابر بن زید شاگرد ابن عباس آورد[10]قسطلانی(م:923ق )تکیه بر جداول منقول در الاتقان نمود.[11]

از معاصران محمدهادی معرفت(م: 1385ق)به ارائه جدولی از ترتیب نزول سوره ها، طبق روایت ابن عباس و تکمیل آن مطابق روایت جابر بن زید با تصحیح از روی نسخ‌های متعدد قابل اعتماد اقدام کرد.[12]علمای دانشگاه الازهر مصر نیز در دهم ربیع الثانی سال 1337 هجری قمری، به چاپ ترتیب نزول سوره‌ها بر اساس مطالعات و تحقیقات علمای آن دانشگاه دست زدند. این مصحف بر اساس قرائت حفص بن سلیمان کوفی که به عثمان بن عفان و علی بن ابی طالب (ع) می‌رسد، به چاپ رسیده است.[13]

در ادامه به تفصیلِ مهم‎ترین گزارشات و اسناد مربوطه،می‎پردازیم. در آغاز نظر اهل‎بیت و در ادامه روایات رسیده از غیر آنان را گزارش می‎دهیم.