27. سورۀ بروج
شناسة سوره
این سوره به مناسبت کلمات به کار رفته در آیۀ اول، "بروج" و "السماء ذات البروج" نامیده شده و به اتفاق همۀ دانشمندان تفسیر و علوم قرآنی مکی است.
جداول ترتیب نزول این سوره را در ردیف بیست و هفتم، پس از سورة شمس و پیش از سورۀ تین، قرار داده‌اند.
سورۀ بروج در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی ام قرآن، ردیف هشتاد و پنجم، بعد از سورۀ انشقاق و قبل از سورۀ طارق قرارگرفته است و 22 آیه دارد.
مقصود سوره
تقویت قلب پیامبر9 و مؤمنان و اطمینان خاطر به آن‌ها در برخورد شدید با کسانی که موجب شوند مؤمنان به بلا و عذاب دچار شوند و قرآن با عظمتی را که خبر از عذاب اقوام گذشته میدهد، تکذیب کنند.
محتوای سوره
سوره به دو بخش تقسیم میشود:
1. آیات 1- 11: سرانجام بد شکنجهگران و فرجام نیک مؤمنان
این بخش با سوگند به آسمان دارای برجها که نشانۀ عظمت و قدرت حق است، و شهادت او بر پدیدهها و روز موعود و باهیبت رستاخیز، آغاز میشود و با یادآوری داستان "اصحاب اخدود" و شکنجه‌هایی که بر مؤمنان روا داشتند، و علت و انگیزه‌های این شکنجه‌های دردناک ادامه می‌یابد و در نهایت به عاقبت بد شکنجهگران و فرجام نیک مؤمنان نیکوکار اشاره میشود.
2. آیات 12- 22: تأکید بر عذاب شکنجهگران
در این بخش با بیان برخی از صفات جلال و جمال خداوند و قدرتش بر عذاب و غفران، و مجد و عظمت او، نابودی گروه‌های باقدرتی هم‌چون قوم فرعون و ثمود را متذکر میشود. آن‌گاه ضمن بیان تکذیب کافران دربارۀ الهی بودن قرآن، که با هدف اشکال به خبر دادن آن از عذاب اقوام گذشته صورت میگرفت، یادآور میشود: این تکذیبها چیزی از واقعیت را تغییر نمیدهد و بر مجد و عظمت قرآن و جایگاه آن در لوح محفوظ تأکید میکند.
ارتباط سوره
در سورة شمس خطاب با کسانی بود، که رسول باطنی را دفن کرده و به مقابله با رسول ظاهری آمده بودند. در آن سوره بیان شد اقدامات آن‌ها خللی در تقدیرات الهی وارد نمیکند و تنها خود را از رشد و رهیدن از شقاوت محروم می‌کنند و مستحق عذاب الهی میشوند. در این سوره با کسانی مواجهیم که علاوه بر دفن رسول باطنی و عدم ایمان به رسول ظاهری، به شکنجۀ کسانی می‌پردزاند، که ندای فطرت را گوش کرده و به پیامبر9 ایمان آوردهاند، ولی کارهای آن‌ها نیز خارج از تقدیرات الهی نیست و در آیندهای نزدیک گرفتار عذاب سخت الهی میشوند؛ در حالی‌که مؤمنان به سعادت و بهشت خواهند رسید. چنان‌که مشاهده میشود، در این سوره نیز نقش پروردگار با عظمت و شکست ناپذیر در انتقام سخت از کسانی که مؤمنان را به فتنه میاندازند، به تصویر کشیده شده است.
نکته
هرچند مؤمنان در سالهای آغاز رسالت، بروز دینی آشکاری میان کافران مکه نداشتند و شدت مخالفت آنان باعث میشد ایمان خود را مخفی کنند و دور از چشم آنان به عبادت بپردازند؛ گاه برخی از مؤمنان شناسایی میشدند. این گروه نومسلمان، که در قوم و قبیلۀ خود پناهی نداشتند، گرفتار شکنجۀ سخت مشرکان قرار می‌گرفتند. همین‌که رسول خدا9 دعوت خود را آشکار کرد، سران مشرکین پیمان بستند که هرگونه آزار و شکنجۀ روحی و جسمی را در حق مسلمانان روا دارند، تا آنان از اسلام روی برگردان کنند و دیگران را نیز از ایمان باز دارند. مشرکان از هرگونه آزار، اهانت، تحقیر، شکنجۀ جسمی، روحی، مالی و جانی فروگذار نکردند و مکه، حرم امن الهی را به زندان بزرگ عذاب و شکنجه‌گاه مسلمانان تبدیل کردند: عمار یاسر بردۀ بنی‌مخزوم و پدر و مادرش، بلال بن ریاح، غلامِ امیۀ بن خلف، خَبّاب بن اَرَت و دیگران را در روزهای داغ، برهنه، با دست و پای بسته، گرسنه و تشنه روی سنگ‌های سوزان می‌کشیدند و سنگ‌های سنگین و داغ بر روی بدن آن‌ها می‌گذاشتند. پدر عمار زیر این شکنجهها جان داد و مادرش نیز در میان شکنجه و با حربهۀ ابی‌جهل کشته شد. این برخوردهای شدید، موجب شد ترس و دلهره به جان مؤمنان بیفتد. خدای متعال در این سوره مؤمنان را برای تحمل شکنجهها و آزارها تقویت کرد و پیامبر9 را که چهرۀ آشکار اسلام و مبلغ قرآن بود و مورد بیرحمانهترین آزارها قرار داشت، به انتقام سخت الهی از این گروه بشارت داد.
فضلیت سوره
یونس بن ظبیان از ابی‌عبدالله7 روایت کرده است:
«مَنْ قَرَأَ وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ فِی فَرَائِضِهِ، فَإِنَّهَا سُورَةُ النَّبِیینَ کانَ مَحْشَرُهُ وَ مَوْقِفُهُ مَعَ النَّبِیینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الصَّالِحِین؛[1] هرکس سورة والسماء ذات البروج را در نمازهای واجب بخواند، مکان حشر و جایگاه او با انبیا و مرسلین: می‌باشد؛ چرا که این سوره، سوره پیامبر9 است».
شاید بیان چنین فضیلتی در تلاوت این سوره، ما را به پیام آن نزدیک کند. نومسلمانانی که در وقت غربت اسلام، در برابر آزار دشمنان شکیبایی کنند و آن را یکی از میثاق‌های خود با خدای متعال بدانند و در برابر عظمت خدای متعال کرنش و خضوع نمایند، راه انبیا و مرسلین: را برگزیده‌اند و در نهایت در صف آنان محشور خواهند شد.
غفوری