موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

شناسه سوره مزمل در ویراست جدید جلد اول

مفسران و علمای علوم قرآنی، برای این سوره، تنها نام «مزمّل» را ذکر کرده، و علت آن را وجود لفظ «اَلمُزَّمِّل» در آیه‎ی اول سوره دانسته‌اند. این سوره به گواهی تمام  روایات ترتیب نزول و دانشمندان علوم قرآن، مکی است؛ هرچند برخی در مکی بودن تمام سوره، تردید کرده‌اند،^[1] اما محتوای آیات به‎خوبی نشان می‌دهد که این سوره در مکه نازل شده است.^[2] سوره‎ی مزمل، در غالب روایت‎های ترتیب نزول، سومین سوره، و پس از سوره‎ی قلم و پیش از سوره‎ی مدثر قرار گرفته است. در روایت منسوب به امیرمؤمنان علی7، سوره‎ی مدثر بر سوره‎ی مزمل مقدم است؛ لکن به‎نظر می‌رسد که این تقدم، وجهی نداشته باشد؛ زیرا:

1. محتوای آیات 1تا 5 سوره‎ی مزمل از برنامه‎ی تربیتی ویژه‎ای جهت آمادگی پیامبر اکرم6 برای دریافت قرآن ازسوی خدا دلالت دارد، درصورتی‎که در سوره‎ی مدثر، از برخورد ولید بن‎مغیره با آن حضرت6 پس از شنیدن آیاتی از قرآن گزارش می‌شود. به عبارت روشن‎تر، دریافت وحی قرآنی و واکنش ولید، هنگام قرائت آن از جانب پیامبر اکرم6، در سوره‎ی مدثر روایت شده است.

2. هرچند واژه‎ی «تزمّل» و «تدثّر» هر دو به‎معنی پیچیده شدن در لباس، ملحفه یا گلیم است، اما برخی لغت‌دانان معتقدند که استعمال تدثّر در لباس رویین و رسمی است[3] و محتوای آیات در هر دو سوره نیز، به این نکته اشاره دارد؛ چنان‌که خدای حکیم، پیامبر اکرم6 را با واژه‎ی «مُزَّمِّل» به خروج از رخت‎خواب و بیداری شبانه، دعوت می‌کند، اما برای فرمان به قیام برای انذار و اعلام خطر به مردم از واژه‎ی «مُدَّثِّر» بهره می‌برد. بنابراین نیکوست که سوره‎ی مزمل که برنامه‎ی آماده‎سازی است، مقدم بر سوره‎ی مدثر باشد.

در روایت‎های یعقوبی و صاحب المبانی نیز، سوره‎ی ضحی پس از سوره‎ی قلم قرار دارد، که این نظر نیز درست نیست؛ زیرا در سبب نزول سوره‎ی ضحی ـ چنان‌که خواهد آمد ـ گفته‌اند: «چند روزی بر پیامبر اکرم6 وحی نازل نمی‌شد و آن حضرت با جبرئیل ملاقاتی نداشت، تا آن‌که مشرکان به آزار و تمسخر آن حضرت6 پرداختند و گفتند: پروردگار با او قهر کرده است ...» روشن است که این جریان باید پس از نزول‌های مستمر و با فاصله‎ی زمانی اندک صورت گرفته باشد و پی‎در پی ‌بودن نزول وحی، چنان روشن و گسترده بوده که انقطاع وحی، توجه مشرکان را به‎خود جلب کرده باشد، در‎حالی‎که سوره‎ی قلم دومین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبر اکرم6 است و هنوز نزول قرآن به‎عنوان امر شایع، بین عموم مردم و مشرکان، جریان نگرفته است.

از موضوعات مهم در این سوره، یک‎پارچگی نزول سوره است. برخی معتقدند که آیه‎ی بیستم سوره، پس از فاصله‎ی زمانی هشت ماهه[4] تا یک ساله[5] و حتی ـ به قولی ـ تا ده ساله[6] نازل شده است، گروهی دیگر آن را مدنی دانسته و شواهد صدقی همچون نام بردن از جهاد و زکات را شاهد مدنی بودن آیه دانسته‎اند؛ اما باید گفت استفاده از «سین» در «سیکون» که اشاره به پیش‎بینی صدور حکم جهاد در آینده دارد، هم‌چنین وجود شواهدی بر تشریع اصل زکات در مکه یا حمل زکات بر انفاق مستحبی، که در مکه وجود داشته، می‎تواند مؤیدی بر مکی بودن آیه باشد. به‎هر‎روی، این آیه جزء آیات استثنایی است که به دستور پیامبر اکرم6 به سوره ملحق شده است، و حکمت الحاق آن در ارتباطی نهفته است که با موضوع سوره، یعنی نماز شب و مقدار لازم در بیداری شبانه دارد.

سوره‎ی مزمل در ترتیب مصحف رسمی، در جزء بیست و نهم قرآن، ردیف هفتاد و سوم، پس از سوره‎ی جن و پیش از سوره‎ی مدثر واقع است و بیست آیه دارد.