موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

1. این سوره، با انگیزه‌ی تقویت قلب شریف پیامبر اکرم… و شکیبا شدن وی در برابر فشارهای طبقه‌ی ممتاز مکه، نازل شده است. روشی که برای تأمین این منظور به کار گرفته شده، یادآوری گوشه‎هایی از قدرت پروردگار متعال در تنبیه اقوام ثروتمند و پادشاهان قدرتمند و مفسد است که سرگذشت آنان برای پیامبر روشن بوده است. تأثیر این روش، در اطمینان خاطر افرادِ تحت فشار، غیرقابل انکار می‎باشد.
2. تغییر و تقدیر نعمت‌ها از سوی پروردگار، معلول رفتار انسان‎ها است. غفلت از محاسبه‌ی رفتار خود و نقشی که در این تغییرات دارند، موجب خطا در داوری می‎گردد، انسان های غافل نسبت به رفتار خود پروردگار را داوری می کنند بدون اینکه به نقش رفتار خود در این داوری توجه کنند. همچون مُحَصّلی که مردودشدن خود را به معلم نسبت دهد و از درس نخواندن و تلاش نکردن خود که علت اصلی مردودشدن از سوی معلم است، غافل باشد. توضیح علل تغییر مقدرات الهی و استناد واقعی آن‌ها به رفتارِ خود انسان، یکی از نکته‎های جالب توجه در سوره‌ی فجر می‎باشد.
3. مقایسه میان افراد و گروه‎ها یکی از روش‎های تربیتی در قرآن می‎باشد. در این سوره نیز پیامبر اکرم… و همه‌ی خویشتن‌دارانی که با آزاد¬سازی خود از اسارت مال و دارایی و با انفاق اموال با انگیزه الهی، جان خود را تطهیر می‌کنند، و زمینه¬ آرامش آن‌ را فراهم می‌سازند، به‌عنوان نفس مطمئنه با طبقه‌ی اشراف مکه که اضطراب در جان دارند و علامت آن، داوری غلط ایشان درمورد افعال پروردگار است، مقایسه شد و فرجام هر یک عیان گشت، تا انگیزه‌ی تلاش برای اصلاح نفس بالا رود.
4. نکته قابل توجه آن‌که خدای متعال به تناسب نزول سوره‌های جدید، انذار و هشدارِ مربوط به رستاخیز را با بیان ابعاد ناگفته‌ی قیامت، تفصیل داده است و با استفاده از این روش، هشدار و بیم را تداوم بخشد. این مطلب ضرورتِ تداوم و استمرار برنامه‌های تربیتی را از طریق بیان تفصیلی و مشروح‌تر ابعاد برنامه و ذکر ابعاد ناگفته‌ی موضوع، روشن می‌کند.
5. استمرار مباحث تربیتی و گسترش آن در سیر نزول سوره ها از جمله روش های پیگیری شده در این سوره است؛ پروردگار متعال در مقام توصیه مردم به رفتار انسانی و تلاش آنها برای خروج از تاریکی های جان حیوانی وبالفعل شدن استعداد انسانی، ابتدا در سوره اعلی (8 / 14- 17 ) به نقش تهذیب نفس در رشد و شکوفایی انسانی تا تحقق رستگاری توجه داد. و عامل حرکت نکردن به سمت کمال و رستگاری را تشریح کرد. در سوره لیل ( 9/-1 11) رفتار موجب تهذیب و عامل رشد و شکوفایی استعدادهای انسانی به سمت رستگاری و بهشت نعمت ها را بخشندگی از داشته ها، خویشتن داری و تقوا، و تصدیق نیکی ها شمرد. و برای ایجاد انگیزه از آن به آسان شدگی انسان برای رسیدن به آسانی ها یاد کرد. چنانکه عوامل فعال شدن استعداده به سمت شقاوت را بر شمرد. در سوره فجر (10/ 1- 26) رفتار نامناسب اهل استغنا را در تکذیب نیکی ها در قالب مثال هایی روشن کرد و پیامدهای عملی آن که انسان را دچار سختی های دنیا و یا آخرت می کند، در قالب نمونه های تاریخی وتجربه های شخصی افراد گزارش می کند. چنانکه رسیدن به کمال انسانی و اطمینان نفس را عامل رسیدن به رضایت، داخل شدن در بندگان برگزیده و سرانجام بهشت شمرد. ملاحظه می کنید که در تمام این موارد از شیوه مقایسه دو جریان مثبت و منفی نیز بهره گرفته شده است.