موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

شناسه سوره حمد (مکی 5) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی

سوره‎ی حمد، نام‌های زیادی ازجمله «فاتحة الکتاب»، «سبع المثانی»، «أمّ الکتاب»، «أمّ‎القرآن»، «السبع»، «المثانی»، «الصلاة»، «الحمد»، «القرآن العظیم»، «الشفاء»، «الرّقیة»، «الأساس»، «الوافیة»، «الکافیة»، «الکنز»، «الشکر»، «الثنا»، «التفویض»، «الدعاء»، «النور»، و «التعلیم» دارد. درباره‎ی وجه این نام‌گذاری‎ها، بحث‌های مفصلی در تفاسیر آمده. در این‎جا علت چهار نام‎گذاری مشهورتر را بررسی می‎کنیم:

الحمد: این نام، به‎مناسبت نام «الحمد» در دومین آیه‎ی سوره: «الحمد لله رب العالمین» به‎کار رفته است.

أمّ‌الکتاب: عرب هر چیزی که مقدم بر دیگران، و دارای توابعی باشد، أم می‌گویند. چون محتوای سوره که تنظیم رابطه‎ی انسان با خداست، مقدم بر دیگر روابط انسان، یعنی رابطه با خود، دیگران، و هستی است، سوره را ام الکتاب نامیده‎اند. برخی دیگر «أم» را به‎معنی اصل هر چیزی دانسته و گفته‎اند چون این سوره، اصل قرآن است، به آن أمّ الکتاب گفته شده است. برخی اظهار داشته‎اند که چون تمام آن‎چه در سوره‌های دیگر قرار دارد، در این سوره هست، به آن امّ‌الکتاب می‌گویند.^[1] این دیدگاه اگر اشاره به رابطه‎ی اجمال و تفصیل میان مطالب سوره‎ی حمد با دیگر سوره‎های قرآن دارد، محل تأمل، بلکه غیرقابل پذیرش است؛ اما اگر مراد، آن باشد که ریشه‎ی تمام آن‎چه در قرآن آمده، به پذیرش رابطه‎ی انسان با خدا باز می‎گردد، که از سه موضوع توحید بندگی، توحید استعانت و تقاضای راهنمایی از پروردگار ریشه گرفته، مطلب درستی است.

سبع المثانی: این نام، از آیه‎ی هشتاد و هفتم سوره‎ی حجر: «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏ وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» گرفته شده است. سوره‎ی حمد را سبع دانسته‎اند، زیرا با شمارش «بسمله» دارای هفت آیه می‎شود و قرآن را مثانی گفته‎اند، زیرا یک‎بار بر جبرئیل، و یک‎بار به‎شکل تدریجی بر پیامبر اکرم6 نزول داشته است. یا مطالب و محتوایش تکرار می‎شود تا تأثیر تربیتی آن بالا رود. سوره‎ی حمد را نیز «سبع المثانی» خوانده‎اند، زیرا این سوره در هر نماز، دوبار خوانده می‌شود.

فاتحة الکتاب: نامیدن سوره‎ی حمد به فاتحة الکتاب می‌تواند به چند دلیل باشد: 1. قرآن با آن آغاز می‌شود. 2. برخی ادعا کرده‎اند که این سوره، نخستین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبر اکرم6 است. (بررسی می‎شود) 3. اولین سوره‎ای است که در نماز تلاوت می‎شود. 4. در مقام تعلیم‎، ابتدا از این سوره استفاده می‎شود.

این سوره به اتفاق همه‎ی دانشمندان علوم قرآنی، مکی، و پنجمین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبراکرم6، پس از سوره‎ی مدثر و پیش از سوره‎ی مسد است. مطابق جدول‎های مسند یادشده در مقدمه‎ی تفسیر، در سند ابوصالح از ابن‎عباس (ردیف ششم) و جابر بن زید (ردیف دهم) این سوره پنجمین سوره‎ی نازل‎شده است. امّا در جدول جابر بن‎زید، شاگرد ابن‎عبّاس که جدول او را گزارش کرده است، و جدول‌های ترکیبی، این سوره در ردیف پنجم پس از سور‎ه‎ی مدثر و پیش از سور‎ه‎ی مسد قرار دارد.

در برخی روایات ترتیب نزول، سوره‎ی حمد نیامده است که از این قرارند: سندهای عطا از ابن‎عباس به‎نقل از مجمع (ردیف 2 جداول مقدمه)، عطا از ابن‎عباس المقدمتان (ردیف 3)، و عطا از ابن‎عباس به نقل از فضائل القرآن (ردیف 4)، سند مجاهد از ابن‎عباس یا عکرمه و حسن (ردیف 6)، سند عکرمه یا ابوصالح از ابن‎عباس (ردیف 7) و تلفیقی الفهرست (ردیف 8). این سوره، از جدول‎های غیرمسند، در چهار سند اول ذکر نشده است. در جدول‎های ترکیبی هم فقط مرحوم معرفت و الازهر مصر آن را ذکر کردند و در جدول زرکشی و خازن نیامده است. جدول ابن‎عباس نامی از آن به‎میان نیاورده و در مصحف ابن‎مسعود، این سوره وجود نداشته است. ظاهراً دلیل حذف سوره‎ی حمد از این جدول‎ها، این است که سوره‎ی حمد را عدل و برابر قرآن شمرده‎اند و به‎دلیل عظمتش، در ضمن سوره‎ها به‎حساب نیاورده‎اند.

برخی از دانشمندان بر این اعتقادند که سوره‎ی حمد، اوّلین سوره‎ی نازل‌شده است. شواهدی که ایشان بر این ادعا آورده‌اند، چنین است:

1. پیامبر اکرم6 فرمودند: «لَاصَلَاةَ اِلَّا بِفَاتِحَةِ الکِتَابِ؛[2] هیچ نمازی بدون فاتحة الکتاب، نماز نیست. روشن است که پیامبر9 از نخستین ایام رسالت، نماز می‎خواندند؛ پس این سوره باید پیش از دیگر سوره‎ها، حتّی پیش از سوره‎ی علق نازل ‌شده باشد.

2. این سوره در روایات رسیده از پیامبر اکرم6، فاتحة الکتاب نامیده شده است و مراد از فاتحة الکتاب، آغاز وحی قرآن و کتاب آسمانی به این سوره، و به‎منزله‎ی کلید ورود به قرآن بوده است.

3. این سوره، نخستین سوره‎ای است که به‌طور کامل نازل شد. در اولین سال آغاز وحی، هرچند چهار سوره پیش از حمد نازل شد، هیچ‌کدام به‌طور کامل و یا یک‎مرتبه نازل نگشت.

به‎نظر می‎رسد که این شواهد، نمی‎توانند دلیل نخستین بودن سوره‎ی حمد در ترتیب نزول باشد؛ زیرا این‌که هیچ نمازی بدون فاتحة‎ الکتاب نیست، مانند این است که گفته شود: «لاصلاة إلا بطهور؛ نماز بدون طهارت (غسل یا وضو) نماز نیست.» درحالی‎که تشریع وضو و غسل، در آیه‎ی چهل و سوم سوره‎ی نساء (نزول 92) و آیه‎ی ششم سور‎ه‎ی مائده (نزول 113)، یعنی آخرین سوره‎های مدنی صورت گرفت و ظاهراً مسلمانان تا آن زمان، به طهارت مکلف نبوده‌اند. بنابراین مراد روایت، شرط بودن حمد و طهارت (غسل یا وضو)، برای نماز پس از تشریع آن‌هاست و نه پیش از آن زمان. علاوه بر این، به یقین پیامبر6 پیش از رسالت، یعنی در دوران نبوّت و سال‎های منتهی به رسالت، به نماز و راز و نیاز اشتغال داشته‎اند، چنان‌که براساس یکی از برداشت‎ها، نهی پیامبر6 از نماز، ازسوی ابوجهل، که در سوره‎ی علق به آن اشاره شد، شاهد آن است و کلمه‎ی سجده در آیه‎ی آخر همان سوره، که سجده‎ی واجب دارد: «کلَّا لَاتُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» در تفسیر برخی مفسّران، بر نماز حمل شده است؛ یعنی ظاهراً ویژگی خاص نماز پیامبر6 سجده بود، برخلاف نماز مشرکان، که ویژگی اصلی آن سوت و کف بود: «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیتِ إِلاَّ مُکاءً و َ تَصْدِیة». اگر حضرت6 در دوره‎ی نبوت و پیش از رسالت، نماز می‎خوانده است، آیا همراه با فاتحة‎الکتاب بوده؟ اگر در آن زمان (نبوت) فاتحة الکتاب بر ایشان نازل هم ‌شده باشد، به‎عنوان قرآن نبوده؛ زیرا نزول اصطلاحی قرآن، پس از آغاز رسالت است. بنابراین در زمان دیگری باید منتظر می‎ماند تا این سوره به‎عنوان قرآن، نازل شود.

شاهد دوم نیز قابل تأمّل است، زیرا کلمه‎ی «فاتحه» به‎معنی کلید، می‎تواند به‎معنی کلید ورود به دین و مجموعه تکالیف پروردگار باشد؛ زیرا استعمال کتاب در فریضه و تکلیف، سابقه داشته است: «کتِبَ عَلَیکمُ الْقِتَالُ»، «کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ»، ملاحظه می‎کنید که در این آیات، به اصل تکلیف، کتاب اطلاق شده است. پس از آشنا شدن مردم با پروردگار در سوره‎ی علق (نزول 1) و بیداری‎ به‎وسیله‎ی هشدارهایی که ازجانب پروردگار در سوره‎ی مدثر (نزول 4) داده شد، سوره‎ی حمد رابطه‎ی انسان‎های باورمند به پروردگار واحد، و بیدارشده از هشدارها را با پروردگار تنظیم می‎کند و این تنظیم، آغازکننده‎ی پذیرش فرامین و تکالیف خدای فرمان‎فرما به این گروه است تا راه نجات از شقاوت و وصول به سعادت را بیابند.

احتمال داده شده که منظور از فاتحة الکتاب، آغاز قرآن مکتوب و تدوین‎شده با این سوره باشد؛ این احتمال منافاتی با نزول سوره‎ی حمد در مرتبه‎ی پنجم ندارد؛ زیرا نزول طبیعی سوره‎ها با تدوین سوره‎ها در یک مصحف، تفاوت دارد؛ البته اگر مدعای قائلین این احتمال، نام‎گذاری ازسوی پیامبر6 باشد، باید این ادعا را اثبات کنند که ترتیب قرار گرفتن سوره‎ها در مصحف رسمی، به دستور آن حضرت6 بوده است. اگر خلاف این نظر را داشته باشیم و چینش سوره‎ها در مصحف رسمی را، توافق صحابه، هنگام جمع‎آوری قرآن واحد مسلمانان در زمان عثمان بدانیم، انتساب این چینش و هم‎چنین نام‎گذاری این سوره ازسوی پیامبر اکرم6 منتفی می‎شود.

احتمال سوم، جمعی بین مجموعه‎ی اقوال است. یعنی در‎حالی‎که پذیرفته‎ایم قرآن با چهار سوره پیش از سوره‎ی حمد آغاز می‎شود، اما هر یک از آن‎ها (علق، قلم، مزمل و مدثر)، در چند نوبت، نازل، و به‎تدریج تکمیل شدند، برخلاف سوره‎ی حمد که نزولش در یک مرحله بوده است.

به‎هرحال نزول سوره‎ی حمد در مرتبه‎ی پنجم، صحیح‎تر به‎نظر می‎رسد.

سوره‎ی حمد با شمارش «بسم الله الرحمن الرحیم» در آن، دارای هفت آیه، و در ترتیب مصحف رسمی در جزء اول قرآن کریم، ردیف یکم، و پیش از سوره‎ی بقره می‎باشد.