شناسه سوره حمد (مکی 5) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
سورهی حمد، نام‌های زیادی ازجمله «فاتحة الکتاب»، «سبع المثانی»، «أمّ الکتاب»، «أمّالقرآن»، «السبع»، «المثانی»، «الصلاة»، «الحمد»، «القرآن العظیم»، «الشفاء»، «الرّقیة»، «الأساس»، «الوافیة»، «الکافیة»، «الکنز»، «الشکر»، «الثنا»، «التفویض»، «الدعاء»، «النور»، و «التعلیم» دارد. دربارهی وجه این نامگذاریها، بحث‌های مفصلی در تفاسیر آمده. در اینجا علت چهار نام‌گذاری مشهورتر را بررسی میکنیم:
الحمد: این نام، بهمناسبت نام «الحمد» در دومین آیهی سوره: «الحمد لله رب العالمین» بهکار رفته است.
أمّ‌الکتاب: عرب هر چیزی که مقدم بر دیگران، و دارای توابعی باشد، أم می‌گویند. چون محتوای سوره که تنظیم رابطهی انسان با خداست، مقدم بر دیگر روابط انسان، یعنی رابطه با خود، دیگران، و هستی است، سوره را ام الکتاب نامیدهاند. برخی دیگر «أم» را بهمعنی اصل هر چیزی دانسته و گفتهاند چون این سوره، اصل قرآن است، به آن أمّ الکتاب گفته شده است. برخی اظهار داشتهاند که چون تمام آنچه در سوره‌های دیگر قرار دارد، در این سوره هست، به آن امّ‌الکتاب می‌گویند.[1] این دیدگاه اگر اشاره به رابطهی اجمال و تفصیل میان مطالب سورهی حمد با دیگر سوره‌های قرآن دارد، محل تأمل، بلکه غیرقابل پذیرش است؛ اما اگر مراد، آن باشد که ریشهی تمام آنچه در قرآن آمده، به پذیرش رابطهی انسان با خدا باز میگردد، که از سه موضوع توحید بندگی، توحید استعانت و تقاضای راهنمایی از پروردگار ریشه گرفته، مطلب درستی است.
سبع المثانی: این نام، از آیهی هشتاد و هفتم سورهی حجر: «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» گرفته شده است. سورهی حمد را سبع دانستهاند، زیرا با شمارش «بسمله» دارای هفت آیه می‌شود و قرآن را مثانی گفتهاند، زیرا یکبار بر جبرئیل، و یکبار بهشکل تدریجی بر پیامبر اکرم6 نزول داشته است. یا مطالب و محتوایش تکرار می‌شود تا تأثیر تربیتی آن بالا رود. سورهی حمد را نیز «سبع المثانی» خواندهاند، زیرا این سوره در هر نماز، دوبار خوانده می‌شود.
فاتحة الکتاب: نامیدن سورهی حمد به فاتحة الکتاب می‌تواند به چند دلیل باشد: 1. قرآن با آن آغاز می‌شود. 2. برخی ادعا کردهاند که این سوره، نخستین سورهی نازل‌شده بر پیامبر اکرم6 است. (بررسی می‌شود) 3. اولین سورهای است که در نماز تلاوت می‌شود. 4. در مقام تعلیم، ابتدا از این سوره استفاده می‌شود.
این سوره به اتفاق همهی دانشمندان علوم قرآنی، مکی، و پنجمین سورهی نازل‌شده بر پیامبراکرم6، پس از سورهی مدثر و پیش از سورهی مسد است. مطابق جدول‌های مسند یادشده در مقدمهی تفسیر، در سند ابوصالح از ابنعباس (ردیف ششم) و جابر بن زید (ردیف دهم) این سوره پنجمین سورهی نازل‌شده است. امّا در جدول جابر بنزید، شاگرد ابنعبّاس که جدول او را گزارش کرده است، و جدول‌های ترکیبی، این سوره در ردیف پنجم پس از سورهی مدثر و پیش از سورهی مسد قرار دارد.
در برخی روایات ترتیب نزول، سورهی حمد نیامده است که از این قرارند: سندهای عطا از ابنعباس بهنقل از مجمع (ردیف 2 جداول مقدمه)، عطا از ابنعباس المقدمتان (ردیف 3)، و عطا از ابنعباس به نقل از فضائل القرآن (ردیف 4)، سند مجاهد از ابنعباس یا عکرمه و حسن (ردیف 6)، سند عکرمه یا ابوصالح از ابنعباس (ردیف 7) و تلفیقی الفهرست (ردیف 8). این سوره، از جدول‌های غیرمسند، در چهار سند اول ذکر نشده است. در جدول‌های ترکیبی هم فقط مرحوم معرفت و الازهر مصر آن را ذکر کردند و در جدول زرکشی و خازن نیامده است. جدول ابنعباس نامی از آن بهمیان نیاورده و در مصحف ابنمسعود، این سوره وجود نداشته است. ظاهراً دلیل حذف سورهی حمد از این جدولها، این است که سورهی حمد را عدل و برابر قرآن شمردهاند و بهدلیل عظمتش، در ضمن سورهها بهحساب نیاوردهاند.
برخی از دانشمندان بر این اعتقادند که سورهی حمد، اوّلین سورهی نازل‌شده است. شواهدی که ایشان بر این ادعا آورده‌اند، چنین است:
1. پیامبر اکرم6 فرمودند: «لَاصَلَاةَ اِلَّا بِفَاتِحَةِ الکِتَابِ؛[2] هیچ نمازی بدون فاتحة الکتاب، نماز نیست. روشن است که پیامبر9 از نخستین ایام رسالت، نماز میخواندند؛ پس این سوره باید پیش از دیگر سورهها، حتّی پیش از سورهی علق نازل شده باشد.
2. این سوره در روایات رسیده از پیامبر اکرم6، فاتحة الکتاب نامیده شده است و مراد از فاتحة الکتاب، آغاز وحی قرآن و کتاب آسمانی به این سوره، و بهمنزلهی کلید ورود به قرآن بوده است.
3. این سوره، نخستین سورهای است که به‌طور کامل نازل شد. در اولین سال آغاز وحی، هرچند چهار سوره پیش از حمد نازل شد، هیچ‌کدام به‌طور کامل و یا یکمرتبه نازل نگشت.
بهنظر میرسد که این شواهد، نمیتوانند دلیل نخستین بودن سورهی حمد در ترتیب نزول باشد؛ زیرا
