این سوره با نام‌هایی چون «اَعْلَی»، «سَبِّحْ»، و «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی» نام‌گذاری شده است. این اسامی به دلیل تعبیری است که در آیهی ابتدایی سوره قرار دارد. اکثر علمای تفسیر معتقدند که مکی است، لکن گروهی در مکی بودن تمام سوره یا برخی از آیات آن تردید کرده‌اند. دلیل آن‌ها آیات 14 و 15 سوره )قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى* وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى( است. این گروه موافق روایات رسیده از معصومان 7 ، این دو آیه را در رابطه با وجوب پرداخت زکات فطره، پیش از نماز عید فطر دانستهاند؛ در حالی که زکات و نماز عید فطر در مدینه تشریع شد. در نکتههای آیات مورد بحث خواهد آمد که این دسته از روایات، درصدد بیان یک مصداق تطبیقی آیه‌اند؛ تطبیقی که بعداً در مدینه پدید آمد و محدود کنندهی معنای عام آیات نیست. علاوه بر آن، در برخی روایات نیز آمده است که هر گروهى از مسلمانان مکه (مهاجران) وارد مدینه مىشدند، این سوره را براى مردم آن شهر مىخواندند.[1] بنابراین سوره، جزء سوره‌های مکی است.
سورهی اعلی هشتمین سورهای است که پس از تکویر و پیش از لیل بر پیامبر اکرم6نازل شد. تمام جداول مسند، غیر مسند و ترکیبی، که در مقدمه به آن اشاره شد، بر صحت این مطلب دلالت دارند. این سوره در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی‌ام قرآن، در ردیف هشتاد و هفتم بعد از سورهی طارق و قبل از سورهی غاشیه قرارگرفته و نوزده آیه دارد.
مقصود سوره
بیان شرائط تذکر مردم به وسیله قران از جمله تذکر راه رستگاری، ضمن تضمین قدرت پیامبر بر خواندن بدون کاست آیات قرآن بر مردم.
محتوای سوره
سوره به دو بخش تقسیم می‌شود:
1. آیات 1- 13: رفع نگرانی پیامبر 6 در خواندن بی کاست آیات و فرمان رعایت شرائط مناسب تذکر به وسیله قرآن
در این بخش به پیامبر اکرم6 دستور می‌دهد تا اسم پروردگار بلند مرتبه را از نقص در ربوبیتش، تنزیه کند. سپس با ذکر عنایت ویژه به آن حضرت6 در دریافت وحی، به وی دربارة حفظ و توان انتقال آیات به مردم، اطمینان خاطر می‌دهد. با این مقدمه از ایشان میخواهد مردم را در شرائط مفید، به وسیله آیات الهی تذکر دهد. در ادامه ضمن پیشبینی دو دسته شدن مخاطبان این تذکرات، نقش خشیت داشتن مردم را در پذیرش تذکرات و نداشتن خشیت را در گرفتار شدن به آتش بزرگ یادآور می‌شود.
2. آیات 14- 19: تبیین برنامة جامع رستگاری و معرفی اصلیترین مانع تحقق آن
در این بخش به اجمال مهمترین تذکر قرآنی یعنی بیان راه رستگاری را تبیین می‌کند: «سعی در پاک کردن خود از آلودگیها ویادکرد نام پروردگار پیش از به جا آوردن نماز». سپس دنیا گزینی را مانع پیمودن راه رستگاری شمرده و به درمان این مانع می پردازد. در نهایت به مشترک بودن راه رستگاری در کتب بزرگ آسمانی توجه می دهد.
ارتباط سوره
خدای متعال در سورة تکویر مردم هدایتطلب را به قرآن ارجاع داد و برپاشدن شخصیت انسانی را در پرتو رفتن به محضر آن، ممکن دانست؛ چون متن قرآن به وسیله رسول اکرم 6 بر مردم خوانده می شد، نسبت به توانا شدن پیامبر برای حفظ کامل و خواندن بی کاست قرآن بر مردم تضمین داد. سپس راه رستگاری مردم را به اجمال بیان کرد و با یادآوری مانع پیمودن این راه، برای رفع آن ارشاد فرمود.
گام تحول
تبیین راه رستگاری و نجات ازشقاوت . مانع اصلی همراهی نکردن مردم با این راه و راهکار رفع آن.
نکته مهم: شیوه کشف هندسه تحول اسلامی با توجه به سیر نزول تدریجی سورهها
حکمت قرآن اقتضا می‌کند که معارف وارزش‌های بیان شده در آیات و سور، به طور گسترده و تصادف در کنار هم قرار نگرفته باشند. بلکه میان آن‌ها رابطه‌ای معنا دار از نوع تقدم و تاخر و اولویت و غیر آن برقرار باشد. خدای حکیم با اصالتی که به برخی از مفاهیم دینی داد و زمانی که به پردازش هر مفهوم اختصاص داد؛ این مفاهیم را همچون حلقه‌هایی از یک زنجیره تربیتی پشت سر یکدیگر قرار داد به گونه‌ای که نادیده گرفتن هر حلقه موجب بریده شدن زنجیره و در نتیجه عدم تحقق اهداف تربیتی مورد نظر می شود. به طور مثال چند مفهوم محوری «احساس فقر به پروردگار»، توجه به عدالت پروردگار»، «پذیرش رسول رب«، «احساس ترس و دغدغه از آینده»، « در خواست هدایت توحیدی از خدای متعال»، «اقبال به قرآن به عنوان منشور هدایت به راه مستقیم» و بالاخره «اقدام عملی به پذیرش برنامه رهایی» در سوره‌های علق، قلم ، مزمل، مدثر حمد، تکویر و اعلی به بار نشسته است. در مقدمه پیرامون کشف هندسه تغییر و تحول دینی در صفحات 59 تا 61 نکاتی تذکر داده شده است که علاقه مندان مجددا به آن صفحات م[f1] راجعه نمایند.
فضیلت سوره
در فضیلت قرائت سوره روایاتی متعدد وارد شده است که در اینجا دو روایت گزارش می شود. در روایتی از امام صادق 7 رسیده است:
«مَنْ قَرَأَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى فِی فَرِیضَةٍ أَوْ نَافِلَةٍ قِیلَ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ ادْخُلِ الْجَنَّةَ مِنْ أَی أَبْوَابِ الْجَنَّةِ شِئْتَ، إِنْ شَاءَ اللَّه؛[2] کسى که سورة اعلى را در نمازهای واجب و مستحب بخواند، روز قیامت به او گفته مىشود: از هر یک از درهاى بهشت مىخواهى وارد شو، ان شاء اللَّه.»
در روایت دیگرى یکى از یاران امیر مؤمنان على7 مىگوید: «صَلَّیت خَلْفَهُ عِشْرِینَ لَیلَةً فَلَیسَ یقْرَأُ إِلَّا سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الْأَعْلَى وَ قَالَ: لَوْ یعْلَمُونَ مَا فِیهَا لَقَرَأَهَا الرَّجُلُ کلَّ یوْمٍ عِشْرِینَ مَرَّةً وَ أَنَّ مَنْ قَرَأَهَا فَکأَنَّمَا قَرَأَ صُحُفَ مُوسَى وَ إِبْرَاهِیم8؛[3] بیست شب پشت سر آن حضرت7 نماز خواندم، او جز سورة سبح اسم ربک الأعلى را در نماز نمىخواند و مىفرمود: اگر مىدانستند چه برکاتى در آن است، هر کس هر روز ده بار آن را تلاوت مىکرد، و هر کس آن را بخواند، گویى کتب و صحف موسى و ابراهیم8 را تلاوت کرده است.»
از دو روایت بالا استفاده می‌شود که راهکار رستگاری که در سوره بیان شده و موافق کتب انبیای بزرگ یعنی ابراهیم و موسی 8 است، آنچنان جامعیت دارد که گویا عصارهی تمام رهنمودهای این کتب آسمانی و قرآن را در خود جای داده است. از سوی دیگر روشن است که عمل درست و دقیق به راه رستگاری، که در سورهی اعلی بیان شده است، موجب می‌شود انسان از هر گونه بدبختی اخروی رهایی یابد و به مقامات بهشتی برسد. گستردگی این مقامات به گونه‌ای است که به خوانندهی عمل کننده گفته می‌شود: از هر دری از درهای بهشتی که تمایل دارد، داخل شود.
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.