موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

مفسران و علمای علوم قرآن، برای این سوره فقط نام "مزمّل" را ذکر کرده‌اند و علت آن را وجود لفظ «اَلمُزَّمِّل» در آیة اول سوره دانسته‌اند. این سوره به گواهی تمام جدول‌های ترتیب نزول و دانشمندان علوم قرآن، مکی است، هرچند برخی در مکی بودن تمام سوره تردید کرده‌اند؛^[1] اما محتوای آیات به خوبی نشان می‌دهد این سوره در مکه نازل شده است.^[2] سوره‎ی مزمل، درغالب جدول‌های ترتیب نزول، سومین سوره و بعد از سورة قلم و قبل از سورة مدثر قرار دارد. در جدول منسوب به امیرمؤمنان علی7، سورة مدثر بر سورة مزمل مقدم است؛ لکن به نظر می‌رسد این تقدم وجهی نداشته باشد؛ زیرا:

1. محتوای آیات 1تا 5 سوره‎ی مزمل از برنامة تربیتی ویژه ای جهت آمادگی پیامبر اکرم9 برای دریافت قرآن از سوی خدا دلالت دارد، در صورتی که در سوره‎ی مدثر از برخورد ولید­بن­مغیره با آن حضرت9، پس از شنیدن آیاتی از قرآن گزارش می‌شود. به عبارت روشن تر، دریافت وحی قرآنی و واکنش ولید در هنگام قرائت آن از جانب پیامبر اکرم 6در سوره مدثر روایت شده است.

2. هرچند واژة "تزمّل" و "تدثّر" هر دو به معنای پیچیده شدن در لباس، ملحفه یا گلیم است، اما برخی لغت‌دانان معتقدند که استعمال تدثّر در لباس رویین و رسمی است[3]. محتوای آیات در هر دو سوره نیز به این نکته اشاره دارد؛ چنان‌که خداوند حکیم، پیامبر اکرم9 را با واژة «مُزَّمِّل» به خروج از رختخواب و بیداری شبانه دعوت می‌کند، اما برای فرمان به قیام برای انذار و اعلام خطر به مردم از واژة «مُدَّثِّر» بهره می‌برد. بنابراین نیکوست که سوره‎ی مزمل که برنامه‎ی آماده‎سازی است، مقدم بر سوره‎ی مدثر باشد.

در جدول‌های یعقوبی و صاحب المبانی نیز، سورة ضحی پس از سورة قلم قرار دارد، که این نظر نیز درست نیست؛ زیرا در سبب نزول سورة ضحی ـ چنان‌که خواهد آمد ـ گفته‌اند: «چند روزی بر پیامبر اکرم9 وحی نازل نمی‌شد و آن حضرت با جبرئیل ملاقاتی نداشت، تا آن‌که مشرکان به آزار و تمسخر آن حضرت6 پرداختند و گفتند: پروردگار با او قهر کرده است... .» روشن است که این جریان باید پس از نزول‌های مستمر و با فاصلة زمانی اندک صورت گرفته باشد و پی­در­پی‌بودن نزول وحی، چنان روشن و گسترده باشد که انقطاع وحی توجه مشرکان را به خود جلب کرده باشد، در حالی که سورة قلم دومین سورة نازل شده بر پیامبر اکرم6 است و هنوز جریان نزول قرآن به عنوان امر شایع بین عموم مردم و مشرکان صورت نبسته است.

از موضوعات مهم در این سوره، یکپارچگی نزول سوره و عدم آن است. برخی معتقدند که آیة بیستم سوره پس از فاصلة زمانی هشت ماهه[4] تا یک ساله[5] و حتی ـ به قولی ـ تا ده ساله[6] نازل شده است، گروهی دیگر آن را مدنی دانسته و شواهد صدقی همچون نام بردن از جهاد و زکات را شاهد مدنی بودن آیه دانسته اند؛ اما باید گفت استفاده از «سین» در »سیکون» که اشاره به پیش بینی صدور حکم جهاد در آیندة دارد، هم‌چنین وجود شواهدی بر تشریع اصل زکات در مکه یا حمل زکات بر انفاق مستحبی، که در مکه وجود داشته، می‎تواند مؤیدی بر مکی بودن آیه باشد. به هر روی، این آیه جزء آیات استثنایی است که به دستور پیامبر اکرم6 به سوره ملحق شده است، و حکمت الحاق آن در ارتباطی نهفته است که با موضوع سوره، یعنی نماز شب و مقدار لازم در بیداری شبانه دارد.

سورة مزمل در ترتیب مصحف رسمی در جزء بیست و نهم قرآن، ردیف هفتاد و سوم، بعد از سورة جن و قبل از سورة مدثر واقع است و بیست آیه دارد.

مقصود سوره

آماده ساختن پیامبر9 برای ورود موفق به عرصه‎ی انذار و هشدار مردم از راه ارائه برنامه‎ای جامع و نیز از طریق  تصریح به حمایت قاطع پروردگار متعال از وی .

محتوای سوره

سوره به سه بخش مربوط به هم و هماهنگ تقسیم می‌شود:

1. آیات 1 تا 10: برنامه جامع آماده‎سازی پیامبر9

در آیات ابتدایی سوره برنامه‎ای جامع جهت مهیا ساختن پیامبر9 برای حضور در عرصه‎ی هشدار مردم، با بیداری و نماز شب، فارغ کردن دل برای خدا و توکل بر او، و شکیبایی در برابر آزارهای زبانی مردم و درگیر نشدن با آن‎ها، در اختیار ایشان قرار می‎گیرد.

2. آیات 11- 19: ابراز حمایت قاطع پروردگار از پیامبر9

این مهم با توصیه پیامبر اکرم 6 به واگذاری برخورد با  اشراف تکذیب‎گر مکی به خدا و مهلت‎دادن برای اتمام حجت و در نهایت عذاب آنها در زمان مناسب آغاز می شود. سپس خدای متعال با یادآوری نمونه برخوردی که با پادشاه مصر کرد که در برابر رسول خدا (موسی7) سرکشی کرد، به پند مستقیم سرکشان مکی پرداخته و از آنها می خواهد تا راه به سوی پروردگار انتخاب کنند.

3. آیة 20: تعدیل حکم بیداری شب و جایگزینی برنامه‎ی جدید

تغییر حجم تعیین شده برای بیداری در بخش اول سوره و تقلیل و جایگزینی برنامه‎ی جدید به جای آن با توجه به احکامی که در این فاصله نازل شده بود.

ارتباط سوره

پروردگار متعال برای رساندن بشر به سعادت و اجتناب دادنش از شقاوت قرآن را نازل فرمود. در آغاز لازم بود تا گفتمان اسلام در برابر گفتمان شرک شکل گیرد و مؤلفه های آن بیان شود و مردم به ریشه های عمیقی که موجبات سعادت بشر بود دعوت شوند. در سوره علق  پیامبر اکرم صل الله علیه و آله مأمور می شود تا مردم را با ویژگی های پروردگار شایسته آشنا و نیاز به وی را به آنها گوشزد کند. طبیعی بود که مردم در برابر دعوت جدید به دو دسته مطیع و سرکش تقسیم شوند. و واکنش های متفاوتی از خود نشان دهند. در سوره قلم به واکنش تند و زننده صاحبان قدرت و مجرمان در برابر پیامبر توجه و ضمن  دلداری آن حضرت و بیان راههای برون رفت از این وضعیت، به دو گونه برخورد پروردگار متعال متناسب با تقوا و تسلیم  یا تکذیب و جرم توجه داد. حال با این مقدمات پیامبر را برای ورود به عرصه‎ی سخت دعوت، یعنی هشدار و ابلاغ آیات پروردگار به مردم اعم ازسرکش و تسلیم‌شده آماده می کند و ضمن برحذر داشتن آن حضرت از درگیری با سرکشان، خود آنها را پند داده و ایشان را در باره مخالفت با پیامبرش و  عدم ورود به راه پروردگار هشدار می‌دهد.

شأن نزول

شأن نزولى که براى سوره یا قسمتى از آیات آن در روایات آمده، چنین است: وقتى پیامبر9 اولین پیام الهى و وحى را با احساس ناراحتى جسمانى دریافت کرد، وحشت‌زده نزد خدیجه3 برای استراحت آمد و فرمود: «مرا در جامه‎اى بپیچید». این‌جا بود که جبرئیل نازل شد، و "یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ" را بر وی فرو آورد. [7]

این روایت با ترتیب نزول سوره‎ها سازش ندارد،  زیرا سورة قلم میان سورة علق و مزمل فرو آمده است. و مفاد سوره مزمل نشان از وجود سرکشی یا احتمال سرکشی مشرکان با فاصله ای پس از ابلاغ دعوت از سوی پیامبر اکرم 6دارد.

افزون بر آن در روایات دیگرى[8] آمده است، این ماجرا زمانى اتفاق افتاد که پیامبر9 دعوت خود را آشکار کرده بود؛ قریش در "دار الندوه" جمع شدند، تا در کار او بیندیشند، و براى مقابله، نام و شعارى برگزینند. بعضى گفتند: «او "کاهن" است»، ولى گروهى با این پیشنهاد مخالفت کردند. بعضى دیگر گفتند: «او "مجنون" است»، اما باز مخالفت شد. برخی نیزعنوان" ساحر" را ترجیح دادند، که آن نیز پذیرفته نشد. لکن سرانجام گفتند: «هر چه هست، او میان دوستان جدایى مى‎اندازد.» (بنابر این ساحر است). سپس مشرکان پراکنده شدند. این سخن به پیامبر9 رسید، خود را در لباس‎هایش پیچید (و به استراحت پرداخت). در این هنگام جبرئیل آمد و "یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ" و "یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ" را بر آن حضرت9 خواند.

این گزارش از جهاتی اجمال دارد؛ اگر مراد از اظهار دعوت  پیامبر اکرم صل الله علیه و آله اظهار پس از سه سال باشد، مورد قبول نیست. حضرت پیامبر 6 از همان آغاز زسالت دعوتشان علنی بود. چنانکه مفاد آیات سوره های علق و قلم و همین سوره به خوبی نمایان می کند که آن حضرت از همان آغاز با واکنش های متفاوتی در ابلاغ دعوت مواجه بوده اند.

مطلب دیگر انکه اجتماع سران قریش در دارالندوه مربوط به توطئه ای است که به واسطه ولید بن مغیره صورت گرفت و در سوره مدثر گزارش آن وارد شده است. اما به هر حال بُعدی ندارد که سرکشی و اقدام عملی مشرکان دو عاملی باشند که موجب تعاقب نزول سوره های مزمل و مدثر با فاصله ای اندک باشند.

گام تحول

توجه‌دادن معاصران نزول قرآن بر جایگاه حضرت محمد… به عنوان رسول الله و هشدار نسبت به مخالفت با او، گام سومی است که در سیر تغییر جامعه برداشته شد.

فضیلت سوره

در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام9 آمده است:

«وَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُزَّمِّلِ دُفِعَ عَنْهُ الْعُسْرُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَة؛^[9] هر کس سورة مزمل را بخواند، سختی‎های دنیا و آخرت از او برداشته مى‎شود.»

در حدیث دیگرى از امام صادق7 مى‎خوانیم:

«مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُزَّمِّل فِى الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ، اَوْ فِى آخِرِ اللَّیْلِ کَانَ لَهُ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ شَاهِدَیْنِ مَعَ السُّورَةِ، وَ اَحْیَاهُ اللَّهُ حَیَاةً طَیِبَةً وَ اَمَاتَهُ مَیْتَةً طَیِّبَةً[10]؛ هر فردی در نماز عشای دوم (منظور همان نماز عشاست، زیرا گاه به مغرب، عشای اول گفته مى‎شود) یا در آخر شب، سورة مزمل را بخواند، شب و روز، با خود این سوره، گواهان او در روز قیامت خواهند بود، و خداوند او را حیات و مرگ پاکیزه‎اى خواهد داد.»

این دو روایت با تأثیرات تربیتی سوره بی‎ارتباط نیست؛ سورة مزمل برنامه‎ای جامع به منظور بالا بردن توان و ظرفیت خواننده است، که عمل موافق آن، تحمل سختی‌ها را بالا می‌برد و انسان را برای اجرای دستورهای الهی که موجب رسیدن به حیات طیبه می‌شود، آماده می‎سازد.