شناسه سوره فلق(مکی 20) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
این سوره بهمناسبت واژگان آیهی اول، «فلق» و «قل أعوذ برب الفلق» نامیده شده است. همچنین این سوره بههمراه سورهی ناس، از سوی رسول خدا، «معوّذتان» نامیده شده است؛[1] زیرا هر دو با «قل أعوذ» شروع شدهاند. تشخیص مکی یا مدنی بودن سوره، اختلافات زیادی میان مفسران پدید آورده است. غالب شیعیان و تمام معتزله بر مکی بودن سوره تأکید دارند؛ زیرا شاهد مدنی بودن سوره، گزارشهایی است که قصهسرایان جاهل[2] منسوب به عایشه و ابنعباس در شأن نزول این سوره نقل کردهاند؛ در این روایات است که پیامبر اکرم6 توسط برخی از یهود، مورد تهمت سحر قرار گرفته بودند. همهی مسلمانان شامل شیعه و معتزله، تأثیرپذیری حضرت6 از سحر ساحران را حتی در بدن، باطل شمرده، و موجب تردید در اتقان وحی ابلاغی آن حضرت6 به مردم میشمرند. (گزارش و نقد آن در بحث سبب نزول خواهد آمد). افزون بر آن، با عنایت به محتویات سوره و همآهنگی آن با سیاقی که در بحث «ارتباط سوره» خواهد آمد، مکی بودن سوره، بیتردید است. بهویژه در هفت روایت از روایات ترتیب نزول در جدول دهگانهی مسند و تمام روایات جداول ترکیبی، این سوره در رتبهی بیستم مکی پس از سورهی فیل و پیش از سورۀ ناس قرارگرفته است؛ دو منبع روایات مستند، یعنی روایت تاریخ یعقوبی ونیز المقدمتان به نقل از ابوصالح از ابنعباس، دچار افتادگی است و از این سوره و ترتیب آن نامی برده نشده است. در روایت موجود در فهرست ابنندیم، تنها یک جابهجایی مختصر مشاهده میشود؛ سورهی فلق، پس از سورهی اخلاص و پیش از سورهی ناس گزارش شده است. به عبارتی سورهی اخلاص در رتبهی بیستم و سورهی فلق در رتبهی بیست و یکم قرار گرفته است. جابهجایی یادشده در ترتیب مباحث، تفاوت زیادی بهوجود نمیآورد؛ زیرا پیامبر6 میتوانست پس از ابراز برائت از معبود و آیین کافران، به معرفی پروردگار متعال و زدودن پیرایهها از او پرداخته باشد، و مناسب بود که پس از برائت، ابتدا از نگرانیهایی که این موضع برای وی پدید میآورد، با سه سورهی فیل، فلق و ناس خارج شود و سپس به رفع پیرایهها از پروردگار پرداخته باشد. البته بهدلیل تناسب و پیوستگی مطالب سورهی نجم با سورهی اخلاص، گزارش نزول سورهی اخلاص پس از سورهی ناس مناسبتر است.
اما در جدول روایات غیرمسند: در دو روایت از روایات غیرمسند به نقل از امام صادق7 و ابنواقد، سورهی فلق سورهی بیستم میباشد. مقاتل در روایت مرسلهاش، مرتبهی سوره را ذکر نکرده است و روایت ابنعباس و مقاتل از امام علی7، سورههای فلق و ناس را در پایان روایت روایات سورههای مائده و توبه آوردهاند؛ گویا ترتیب این سورهها از قلم افتاده و چون مرتبهاش را ندانستهاند، تنها به ذکر نام سورهها پس از بیان ترتیب نزول تمام سورهها اکتفا کردهاند. (ر. ک: جدول روایات غیرمسند در مقدمهی همین تفسیر، ص 116) خلاصه، سورهی فلق، مکی، و در مرتبهی بیستم، پس از سورهی فیل و پیش از سورهی ناس نازل شده است.
سورهی فلق با پنج آیه در ترتیب مصحف رسمی در جزء سیام قرآن، ردیف صد و سیزدهم، پس از سورهی اخلاص و پیش از سورهی ناس قرار دارد.
[1] . طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص: 864؛ ابنعاشور، التحریر و التنویر، ج30، ص: 545؛ سیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 6، ص 416.
[2] . طوسی، التبیان فی تفسیر القران، ج 10، ص 434.
[3] .
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.