موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

شناسه سوره قلم در تفسیر همگام با وحی ویراست جدید به همراه داوری جداول و ...

وجود کلمه‎های « ن»، «القلم»، و «نون و القلم» در آیه‎ی اول سوره‎ی مبارکه‎ی قلم، باعث نام‎گذاری این سوره به همین نام‎ها شده است. سوره‎ی قلم در مکه فرو آمده است. برخی به‎نقل از ابن‎عباس و قتاده، بخشی از سوره را مدنی دانسته‎اند؛ به این ترتیب: از ابتدای سوره تا آیه‎ی 16 را مکی، و از آیه‎ی 17 تا آیه‎ی 33 مدنی، از آیه‎‎ی بعد تا آیه‎ی 47 مکی و از آیه‎ی 48 تا انتهای سوره مدنی.^[1] ولی این گزارش نمی‎تواند درست باشد؛ محتوای سوره از انسجام و یک‎پارچگی نزول، و مکی بودن تمام سوره حکایت دارد. علت استثنایی شمردن آیات 16 تا 33 روشن نیست! در آیه‎ی شانزدهم با تهدید افرادی مواجه هستیم که آیات الهی را تکذیب، و آن‎ها را اسطوره و غیرواقعی قلمداد می‎کنند. آیه‎ی هفدهم به پیوستگی داستان اصحاب باغ با افراد تکذیب‎کننده‎ی آیات الهی تصریح می‎کند؛ چند برادر که پس از مرگ پدر مسیحی و مؤمنشان بنا را بر اجرا نکردن حکم الهی درباره‎ی دادن سهم فقرا از درآمدهای حاصل از چیدن میوه‎ی باغ گذاشتند و خدای متعال به‎همین جهت آن‎ها را تنبیه کرد. پایان داستان (آیه‎ی 33) با اشاره‎ی دوباره به تکذیب‎کنندگان آیات الهی در زمان پیامبر6، بیان می‎کند که تنبیه در دنیا، پایان عذاب تکذیب‎کنندگان آیات الهی نیست؛ بلکه عذاب بالاتر در رستاخیز، منتظر آن‎ها میباشد: «کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ». از‎این‎رو، پیوستگی آیات 16 تا 33 با آیات پیش از آن قابل انکار نیست.

استثنا شدن آیات 47 تا انتهای سوره و الحاق آن‎ها به آیات مدنی نیز وجهی ندارد؛ در آیات پیش از آیه‎ی 47، پیامبر اکرم6 درباره‎ی بی‎دلیل بودن مواضع مجرمان علیه دعوت وی توجیه می‎شود. سپس به‎عنوان جمع‎بندی مباحث سوره، توجیه می‎شود که نباید دربرابر چالش‎هایی که تکذیب‎کنندگان با وی دارند، از انجام وظیفه سر باز زند و باید بداند که موضع خشم جریان معاند با وی، تا زمانی که از توحید و قرآن ذکر می‎شود، ادامه خواهد داشت. درصورتی‎که آیات انتهایی سوره، بعدها و در مدینه نازل شده باشند، سوره به فرجام نرسیده و مباحث سوره عاقبتی روشن ندارد. علامه طباطبایی; نیز در این‎باره نوشته‎اند: «سیاق آیات با سوره‌های مکی سازگاری بیش‎تری دارد.»^[2]

به شهادت تمام روایات ترتیب نزول، اعم از مسند و غیرمسند و جداول ترکیبی، دومین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبر9، سوره‎ی قلم است و پس از سور‎هی علق و پیش از سوره‎ی مزمل جای دارد. ابن‎عاشور در تفسیر التحریر و التنویر به استناد روایتی از عایشه و جابر بن‎عبدالله، سوره‎ی مدثر را دومین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبر اکرم9 می‌داند،^[3] این گفته‎ی ابن‎عاشور به‎منظور جمع میان این روایت با روایت جابر بن‎زید شاگرد ابن‎عباس است. جابر بن‎زید اظهار می‎دارد که به ترتیب سوره‎های علق، قلم، مزمل و سپس مدثر نازل شده‎اند. ابن‎عاشور از روایت جابر بن‎زید نزول سوره‎ی علق را قبول دارد و از روایت جابر بن‎عبدالله و عایشه، نزول سوره‎ی مدثر را پذیرفته است و درنتیجه، سوره‎ی مدثر را سوره‎ی دوم شمرده است. وی با اعتقاد به این‎که در سال‎های دعوت پنهانی رسول الله6، قرآن بر وی نازل نمی‎شد، چنین جمع می‎کند که در ابتدای رسالت، سوره‎ی علق نازل شده، پس از آن، سه سال دعوت پیامبر6، پنهانی بود و در این دوره هیچ سوره‎ای نازل نشد تا آن‎که دعوت وی آشکار شد و سوره‎ی مدثر فرو آمد. با این حساب، ترتیب سوره‎های قلم و مزمل را که در روایت جابر بن‎زید بود را نادرست تلقی کرده است. به این دیدگاه ابن‎عاشور چند اشکال وجود دارد:

 1. جمع ایشان از روایات اولین سوره‎های نازل‎شده، بر پایه‎ی پذیرش تقسیم رسالت پیامبر6 به پنهانی و آشکار است. اما می‎توان این دعوت پنهانی را مربوط به تفکیک نبوت پیامبر6 از رسالت وی دانست؛ در دوره‎ی نبوت آن حضرت، از غیب به وی وحی می‎شد، اما مأمور به تبلیغ و رساندن آن به مردم نبود تا این‎که سه سال پس از آن، در غار حرا به رسالت مبعوث شد.

2. تصور این‎که رسالت پنهانی آن حضرت6 همراه با نزول سوره‎هایی برای مردمی باشد که به‎شکل پنهانی دعوت به اسلام می‎شدند، مانعی ندارد. به‎خصوص که بخش اعظم مطالب دو سوره‎ی قلم و مزمل در خظاب به پیامبر اکرم6 می‎باشند.

3. همان‎گونه که در تفسیر سوره‎ی علق گذشت، از مضامین همان سوره، آشکار بودن دعوت پیامبر اکرم6 قابل استفاده است؛ بله ظاهرا جز در موارد نادری که فاش می‎شد، مسلمانان مخفی بودند. شواهد آشکار بودن تبلیغ پیامبر6 را می‎توان چنین شمرد: پیش‎بینی سرکشی دربرابر تبلیغ آن حضرت: (آیات 6 و 7). پیش‎بینی درگیری با وی به‎دلیل ابلاغ توحید ربوبی به مردم و بیان عاقبت ماجرای درگیری میان سرکشان و پیامبر6: (آیات 9 تا 18). بیان وظیفه‎ی وی دربرابر فشارهایی که ازسوی سرکشان برای ترک تبلیغ متوجه وی می‎شد: (آیه‎ی 19). بنابراین، جمع پیشنهادی ابن‎عاشور نمی‎تواند قابل قبول باشد.

این سوره در مصحف رسمی سوره‎ی شصت‎و‎هشتم است که در جزء بیست‎و‎نهم، پس از سوره‎ی «مُلک» و پیش از سوره‎ی «حاقّه» قرار گرفته و 52 آیه دارد.