موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

شناسه سوره علق در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی

مشهورترین نام این سوره، «علق»، و برگرفته از آیه‎ی دوم آن است. نام‌های دیگر آن «إِقرَأ بِاسمِ رَبِّک»، «إِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَق»، و «إِقرَأ» به‎مناسبت آیه‎ی اول، و «اَلتَّعلِیم» به‎مناسبت آیه‎های چهارم و پنجم است.

دانشمندان علوم قرآن، بر مکی بودن سوره‎ی علق توافق دارند و غالب ایشان آن را نخستین سوره‎ی فرو آمده بر پیامبر9 می‎دانند. براساس تمام روایت‎های مسند، غیرمسند و جداول ترکیبی پیش‌گفته در مقدمه، این سوره در رتبه‎ی نخست نزول، و سوره‎ی قلم در رتبه‎ی بعدی نزول قرار دارد و بیش‎تر مفسرین بر این باورند که رسالت پیامبر6، با این سوره آغاز شد؛ لکن روایتی که المقدمتان از سعید بن مسیب، از امام علی7 نقل می‎کند، سوره‎ی حمد را سوره‎ی اول قرار داده، و برخی نیز قائل به این نظر هستند؛[1] اما نظر درست آن است که سوره‎ی حمد به‎عنوان بخشی از قرآن کریم، پس از این زمان فرود آمد که توضیح آن در سوره‎ی حمد خواهد آمد. برخی نیز با استناد به روایتی از ابوسلمه از جابر بن عبدالله انصاری، قائلند که سوره‎ی مدثر ابتدا نازل شده،[2] که این روایت، ظهور یا صراحتی در نخستین بودن سوره‎ی مدثر ندارد و گزارشی از حوادث پس از آغاز جریان وحی در غار حرا میدهد و با روایات دیگری که درکنار همین روایت آمده، ناسازگار است و چنان‎چه در تفسیر سوره‎ی مدثر خواهد آمد، محتوای این سوره نیز، بیانگر خلاف این مدعاست.

نزول یک‎پارچه سوره‎ی علق نیز از دیگر موضوع‎های مهم این سوره است. برخی به‎دلیل وجود آیات نهم تا چهاردهم، که در آن به بازداشتن پیامبر9 از نماز توسط ابوجهل اشاره شده است، سوره را دارای دو مرحله‎ی نزول دانسته‌اند؛[3] اما به‎نظر می‌رسد این حادثه، چنان‌که علامه طباطبایی; می‌فرماید،[4] می‌تواند پیش از رسالت آن حضرت9 باشد؛ زمانی که کنار کعبه به نماز می‌ایستاد و برخلاف مشرکان، که نمازشان صوت و کف و گردیدن دور خانه‎ی خدا بود، به شیوه‌ای دیگر که حداقل شامل سجده بود، نماز می‎خواند. روشن است که این موضوع به وضوح ارتباطی با رسالت پیامبر9 نداشت، بلکه نهی ابوجهل از خواندن نمازی متفاوت با مردم مشرک مکه بود که آن حضرت9 هر زمانی، پیش یا پس از رسالت، به‌جا می‎آورد.

سوره‎ی علق در مصحف رسمی، در جزء سی‌ام قرآن در ردیف نود و ششم پس از سوره‎ی تین، و پیش از سوره‎ی قدر است و نوزده آیه دارد.