موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

بسم الله الرحمن الرحیم

این مقاله در حال گسترش است.
مبانی تفسیر تنزیلی
مبانی تفسیر، پیش فرض ها، اصول موضوعه و باورهای اعتقادی یا علمی هستند که پایه فعالیت تفسیری مفسر قرار می گیرند و به دو گروه مبانی مشترک و اختصاصی تقسیم می شوند؛ گروه اول به روش یا سبک تفسیری خاصی تعلق ندارند، ولی گروه دوم پایه سبک تفسیری خاصی مثل تفسیر به ترتیب نزول هستند. برخی از مبانی مشترک عبارتند از:

1)الهی بودن الفاظ قرآن
2) خطاناپذیری فرآیند وحی قرآنی به پیامبرصلی الله علیه وآله
3)تحریف ناپذیری قرآن
4)جاودانگی و جامعیت قرآن
5)تفسیرپذیری قرآن و جواز تفسیر قرآن توسط غیرمعصوم
6)حجیت ظواهر قرآن و نبود تناقض در قرآن

- مبانی تفسیر به ترتیب نزول
1. مشروعیت و جواز تفسیر تنزیلی
این مبنا در سبک تفسیری ترتیب نزول اهمیت فوق العاده ای دارد؛ آیا این سبک امروزی، ریشه اعتباری در قرآن وسنت نبوی ومعصومان علیهم السلام دارد؟ مطالعات تاریخ شناختی و قرآن شناختی نشانگر اثبات این مبنا در سیره معصومان علیهم السلام است.

1-1.سیر تعلیمی رسول اکرم صلی الله علیه و آله: آیات قرآن در نوبت های مختلف نزول، بر ایشان خوانده می شد و حضرت نیز به پیروی از جبرئیل، در هر نوبت نزول آیات، شروع به خواندن آنها بر مردم می کردند.

2-1. ساختار ترتیب سوره ها در مصحف امیرمؤمنان علی علیه السلام: مصحف امیر مؤمنان علیه السلام نوعی تفسیری مزجی از آیات قرآن است.حضرت از ویژگی های مصحف خود چنین یاد کرده اند: «ما نزلت آیة علی رسول الله إلّا أقرأنیها و أملاها علیّ، فأکتبُها بخطّی و علّمنی تأویلها و تفسیرها وناسخها و منسوخها...»(بحرانی، سیدهاشم، البرهان،ج1، مقدمه،ص142)

3-1. ترغیب معصومان به قرائت و فهم ترتیب نزول: از علی بن الحسین با چند واسطه از امام صادق علیه السلام جریان جمع آوری و تألیف نوشته ها نزد پیامبرصلی الله علیه وآله و با سفارش ایشان توسط امام متقیان علی علیه السلام نقل شده و بعد به نقل از رسول الله صلی الله علیه و آله می نویسد: « لو أن الناس قرؤوا القرآن کما أنزل ما اختلف إثنان»(علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی،ج2، ص451)

4-1. استفاده معصومان و اصحاب آنها از این سبک تفسیری: در میان کلمات ائمّه اطهار علیهم السلام وصحابه آنها مواردی وجود دارد که برای اثبات مطلبی به ترتیب نزول آیه یا سوره ای استناد نموده اند؛ امام صادق علیه السلام در پاسخ عبدالرحمن درباره مراد از «عفو» در آیه « یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو»(بقره/219)فرمودند: «الذین إذا أنفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً(فرقان/67)نزلت هذه بعد هذه»(عبد علی بن جمعه عروسی حویزی، نورالثقلین، ج4،ص28،ح99) سوره فرقان طبق جدول های ترتیب نزول در ردیف 42 قرار دارد، در حالی که سوره بقره در ردیف87است.امام علیه السلام فرمود: قبل از نزول این آیه، حد عفو در سوره فرقان نازل شده و کلمه عفو به حالتی میان دست بسته بودن و اسراف اشاره دارد. همچنین محمدبن نعمان در پرسش ابو حنیفه درباره تحریم متعه در سوره معارج و روایتی از پیامبرصلی الله علیه وآله در نسخ متعه، پاسخ داد: «یا أبا حنیفه إنّ سورة «سأل» مکیّةٌ و آیةُ المتعة مدنیةُ و روایتک شاذّةٌ ردّیةٌ» (محمدبن یعقوب کلینی، فروع کافی، ابواب المتعة،ج5، ص450)

5-1. مقایسه با سبک موضوعی: در کنار سبک ترتیب مصحفی، در تفسیر از سبک موضوعی هم استفاده می شود که با تجمیع آیات مرتبط و متناسب به کشف نظریه قرآن در موضوعی پرداخته می شود.این سبک، امری متأخر و در عین حال پذیرفته شده در بین مسلمانان است. اگر تفسیر موضوعی بی اشکال است، مشکل تفسیر به سبک نزول از دو جهت کمتر از آن است؛ اول اینکه در زمان پیامبر اکرم معمول بوده است و دوم اینکه قرآن به همین سبک نازل شده و بر مردم خوانده شده است. علاوه بر اینکه بطور طبیعی مفسر در تفسیر موضوعی در یافتن پاسخ پرسش خود راهی ندارد جز اینکه ترتیب نزول سوره ها و حتی آیات را پی جویی کند؛ بنابر این می توان تفسیر به ترتیب نزول را شاخه ای از تفسیر موضوعی قامداد کرد.

2. آینه سان بودن فطرت و دین:
پذیرش فطری بودن محتوای دین اسلام ودینی بودن سرشت انسان از دیگر مبانی مؤثر در تفسیر تنزیلی است؛با دلایل: تأکید قرآن برتوافق فطرت ودین (روم/30)، وحدت دین و فطرت بر محور توحید، هماهنگی آموزه های قرآنی با فطرت همراه با شکل گیری شخصیت انسان از فطرت وخانواده و جامعه (انبیاء/ 51-54)، تواناسازی انسان در اصلاح خود وفرهنگ به وسیله قرآن(جمعه/2) و نقش قرآن در فرایند تغییر و اصلاح(نهج البلاغه/ خطبه158) این مبنا اقتضا می کند که انسان، مخاطب قرآن باشد و عربیت و فرهنگ معاصران نزول و دغدغه های آنان قرآن را در حصار خود باقی نگذارد. قرآن با زبان عربی، سرشت انسان ها را مخاطب قرار داده است.

3. حکیمانه بودن محتوا ونظم نزولی قرآن:
قرآن وحیی آسمانی است که از سوی متکلمی حکیم فرود آمده است. حکیم بودن خدای متعال، در تنزیل و دفعات گوناگون نزولش و در تبیین هایی که از مسائل مختلف نموده، بروز می کند.(هود/1)(المیزان،ج10،ص136/ نمونه، ج9،ص9/ تفسیر المراغی،ج11،ص168)

4.شمول وگسترش پیام قرآن:
قرآن کتاب جاوید خدا برای دین جاوید اسلام است. تعالیم حیات بخش آن، همه موجودات مختار و شایسته تکلیف را مخاطب قرار می دهد.(تکویر/26-27 ، انعام/19)

5. هدایت مآلی قرآن:
اگر مفسری هدف از نزول قرآن را تربیت و هدایت مخاطبان بداند در تکرار داستان ها و وقایع به کشف نکات تربیتی توجه می کند و اگر تصور شود که هدف قرآن حل مسائل بسیط عربیِ معاصر نزول قرآن بوده و پیامی بیش از این برای جوامع آینده ندارد، انتظار معرفت بخشی و هدایتی از قرآن را پایین می آورد و دستورات ومعارف آن حداقلی شمرده می شود.به نظر می رسد معتبرترین راه دستیابی به اهداف نزول قرآن و مدل پیاده شدن آنها در جامعه معاصر نزول، استفاده از سبک ترتیب نزول است.