موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

در سوره تکاثر، شانزدهمین سوره نازل شده بر پیامبر اکرم (ص) در تفسیر همگام با وحی می خوانیم:

تنظیم رابطه انسان با طبیعت
یکی از ابعاد بسیار مهمِ روابط انسان، رابطه‌ی او با نعمت‌های موجود در دنیا است. انسان موجودی است که بقایش در گرو بهره‌گیری از نعمت‌های طبیعت است. خدای حکیم و رزاق، غرائز را در انسان به ودیعت نهاد تا او با نعمت‌ها رابطه برقرار کند و با استفاده از آن‌ها، به بقا و تداوم نسل خود بپردازد. غزائز و میل‌ها چنان در انسان بالفعل و شکوفا هستند که در آموزه‌های دینی نیازی به توجه به آن‌ها جز در موارد نادر، وجود ندارد، بلکه به طور عمده روش قرآن و سنت، بر کنترل و مدیریت آنها بوده است. برای آن‌ها مرزهایی تعیین شده ودرباره‎ی آسیب های احتمالی هشدار داده است. آسیب‌ بزرگ نعمت‌ها و غریزه‌ی سیری‌ناپذیر انسان، پیگیری فزون‌خواهی‌ها و دل‌مشغولی به آن‌ها است تا آن جایی که فرصت زندگی که برای شکوفایی انسان در نظر گرفته شده، از کف برود، و اهداف معقول زندگی در این جهان ناتمام بماند. این دل‌مشغولی به دنیا چنان قوت دارد که می‌تواند تمام ابزارهای غیرمادی را به استخدام خود درآورد. پروردگار حکیم برای جلو‌گیری از این آسیب، ابنای دنیا را چنین مخاطب قرار می دهد:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
أَلْهَئکُمُ التَّکاَثُرُ(1)
حَتىَ‏ زُرْتمُ‏ُ الْمَقَابِرَ(2)
کلاََّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ(3)
ثُمَّ کلاََّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ(4)
کلاََّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ(5)
لَترََوُنَّ الجَْحِیمَ(6)
ثُمَّ لَترََوُنهََّا عَینْ‏َ الْیَقِینِ(7)
ثُمَّ لَتُسَْلُنَّ یَوْمَئذٍ عَنِ النَّعِیمِ(8)

 مراد آیات:

فزون‎طلبی ها چنان دل شما را مشغول کرد تا آن که برای تأمین آن، به ملاقات قبرها و سرشماری مردگان رفتید. (تا زمان مرگ و وارد شدن به گور این فزون خواهی ها شما را به خودش مشغول کرد) 

چنین نیست که رها شده باشید و شما را به دلیل دل مشغولی شدیدی که در فزون خواهی ها پیدا کردید و امور ضد دنیا را بهانه دنیا خواهی دنیوی کردید، مؤاخذه نکنیم! در آینده نزدیک زندگی یا قبر خواهید دانست، سپس تصور نکنید که با عذاب دنیا یا قبر کار تمام می شود، بعد از آن که زمان زیادی نمی برد باز نتیجه این انحراف را خواهید دانست. 

پس از آنکه در مرحله‌ی اول به علم یقینی می توانستید جهنم خود را ببینید. در مرحله‌ی دوم، آن را در در رستاخیز در چهره و سیمای باطنی خود هنگام حضور در صحنه رستاخیز و تفکیک صف شما از شما اهل بهشت، و رؤیت جهنم مشاهده کنید، پس از آن، قطعاً در این روز، از تمام نعمت هایی که به شما داده شده است، بازخواست خواهید شد!

نکته ها:

1. این دل‌مشغولی به فزون‎طلبی‎ها مصادیق گوناگونی دارد که شامل هرگونه استفاده از عناوین و مقولات غیرمادی می‎گردد که به حساب دنیا گذارده می‎شود. مثلاً گاه علمی از علوم توحید، معاد، عرفان، تفسیر، کلام و نظایر آن یا شغلی از شغل‎های معنوی و غیردنیوی  وسیله‎ای برای تحصیل هرچه بیشتر و وسیع‎تر دنیا می‌گردد.

2. نکته‌ی لطیف در آیه آن‌که تذکر برخی امور معنوی نظیر قبور و اموات به طور طبیعی باعث بی‎رغبتی نسبت به دنیا است، اما هنگامی که دل انسان مشغول به فزون‎خواهی شود، آن را در حساب دنیا‎خواهی وارد می‎کند. این رفتار، خطر بزرگی است که سر راه انسان‎ها وجود دارد؛ به این معنی که اگر انسان مشغول به زیاده‎خواهی شود، امورضد دنیا و از جنس موضوعات اخروی نه تنها سودی به حال او ندارد، بلکه در خدمت فزون‌خواهی‌‌‌ها و دنیا طلبی‌ها قرار می‌گیرند.

3. این تعابیر کوبنده نمایان کننده شدت بیماری انسان فزون خواهی وروش درمانی قرآنی است. دل هایی که گرفتار فزون طلبی می شود اگر مراقبت نشود، به تدریج پدیده هایی مثل قبر که دریچه به آخرت است، و وسیله درمان بیماری دنیا زدگی، نه تنها از درمان این بیماران  ناتوان می شوند، و قادر نیستند که آنها را به راه اعتدال برگرداند بلکه ابزار تشدید فزون خواهی ها می شوند. به قول مثَا معروف : «از قضا سرکنجبین صفرا فزون کرد». در این صورت تنها راه درمان آنها تهدید به عاقبت های سخت و کوبنده در آینده نزدیک و مراحل گوناگون حیات اعم از دنیا و قبر و رستاخیز است.

4. یکی از نعمت هایی که دروازه به آخرت و امور معنوی است، نعمت ولایت است. سوء استفاده از این نعمت، از سوی افراد دنیا طلب و زیاده خواه، آسیب بزرگی است که مسلمانان را تهدید می کند؛ برخی با کنار گذاشتن این نعمت و انکار آن به قیمت رسیدن به قدرت و جاه و ایجاد فرصت برای بدعت ها و انحرافات مذهبی و فرقه ای خود و گروهی با سوء استفاده از انتساب به ولایت پیامبر و اهل بیت علیهم السلام و بهره گرفتن از سود این انتساب برای رسیدن به جاه و شهرت و موقعیت های دنیوی. شاید به خاطر بزرگی خطر مواجه نادرست با امر ولایت، روایات زیادی از اهل بیت علیهم السلام در باره باز خواست فزون طلبان مورد بحث در سوره، از نعمت ولایت، وارد شده است.

نکته های روش شناختی