موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

شناسه سوره لیل (مکی 9) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی

 برای این سوره، نامهای «لیل»، «واللیل»، و «واللیل إذا یغشی»، به‎مناسبت الفاظ موجود در آیه‎ی ابتدایی سوره، گذاشته شده است.

این سوره به اعتقاد اکثر دانشمندان تفسیر و علوم قرآنی، مکی است، مدنی شمردن این سوره ازسوی برخی، وجهی ندارد و در بحث سبب نزول سوره، توضیح آن خواهد آمد. در تمامی روایات مسند، غیرمسند و جداول ترکیبی، این سوره در ردیف نهم، پس از سوره‎ی اعلی، و پیش از سوره‎ی فجر قرار گرفته است. تنها در روایت ابن‎ندیم (از روایات مسند)، این سوره پس از سوره‌های انشراح، عصر، فجر و ضحی قرار دارد.

در کتاب تفسیر تنزیلی مبانی، اصول، قواعد و فواید و در مقدمه‎ی اثر حاضر، گذشت که باوجود روایات صحیح و قابل قبول نزد فریقین، برای تشخیص روایت صحیح در ترتیب نزول، راه درست و محتاطانه آن است که ابتدا روایات ترتیب نزول با هم مقایسه شوند و نقطه‎های اشتراک و افتراق آن‎ها معین شود. سپس از سوره‎های مشترک در روایات سیاقی واحد گرفته شود و سوره‎ی مورد اختلاف را به سیاق مشترک عرضه کنیم. اگر سوره ‎ی مورد اختلاف، با سیاق مشترک، هم‎آهنگ نبود، کنار گذاشته شود.

همان‌گونه که در سیر نزول سوره‌ها مشاهده کردید، سوره‌ها به‎منظور ایجاد تغییر در مردم نازل می‌شدند. پیامبر اکرم6 در این مسیر، با چالش‌هایی مواجه بود و قرآن کریم به جریان تغییر و مدیریت چالش‌ها اهتمام می‌کرد.

ارتباط سوره‌ها بنابر روایات مورد اتفاق جداول مسند، غیرمسند و ترکیبی چنین است که خدای متعال در فضای تغییر مردم، گفتمان توحیدی را کانون توجه خود قرار داد. ابتدا نقش‌های خویش (پروردگار) را بر هستی و انسان متذکر شد: (سوره‎ی علق). سپس به پاداش و مکافات پذیرندگان ربوبیت خویش و مجرمان توجه داد: (سوره‎ی قلم). پس از آن رسالت پیامبر9 را قطعی شمرد و مردم را از سرکشی دربرابر وی، هشدار داد: (سوره‎ی مزمل). در ادامه، با تأکید بر کبریایی خویش، دستور هشدار دادن به مردم را به پیامبرش9 ابلاغ فرمود: (سوره‎ی مدثر). پس از این مرحله، رابطه‎ی انسان را با خویش به‎عنوان پروردگار عالم، تنظیم کرد و از مهم‌ترین آن‌ها مسأله‎ی طلب هدایت به راه مستقیم بود: (سوره‎ی حمد). در هفتمین سوره‎ی نازل‎شده، قرآن را دستورنامه‎ی هدایت مردم به راهی که شخصیت آن‌ها را قوام می‎بخشد، معرفی کرد: (تکویر). و در سوره‎ی هشتم، ابتدا به پیامبر9 که از توانایی‎ حافظه‎اش در حفظ آیات، نگران بود، ازجهت مصونیتش در حفظ و در خواندن بی کم و کاست آیات، و نشان دادن راه یسری و آسانی به مردم، تضمین داد و اعلام کرد که وی را برای انجام این مأموریت، از راه شکوفا و فعال کردن حافظه‌اش بر خواندن آیات قرآن، کمک کرده است. سپس اصلی‌ترین تذکر، یعنی راه رستگاری و نجات از مشکلات و رسیدن به آسانی را که آرمان بلند انسان‌هاست، به مردم معرفی کرد. در سوره‎ی لیل، که پس از آن نازل شد، بیان داشت که برای رسیدن به آسانی، استعداد چه کسانی را شکوفا، و راه رسیدن به آسانی را برایشان آسان می‌کند و استعداد چه افرادی، برای رسیدن به شقاوت و سختی، شکوفا و راه را برایشان آسان می‌کند. این سیر، کاملا طبیعی و قابل فهم است که خدای متعال در سوره‎ی لیل به بیان راهکار شکوفا‌سازی ظرفیت‌های انسانی درجهت پذیرش راه و اهداف دینی ‌بپردازد، چنان‎که در سوره‎ی اعلی به شکوفا کردن حافظه‎ی پیامبر9 در موضوع خواندن آیات الهی بر مردم توجه شد.

اما براساس جدول ابن‎ندیم، ارتباط آسان‎شدگی پیامبر9 و راه یسری و آسان در سوره‎ی اعلی (نزول 8) با آسان‌سازی‌های مردم برای رفتن به راه رستگاری و یسری در سوره‎ی لیل (نزول 9) قطع می‌شود. موافق این روایت، در سوره‎ی اعلی، راه تسهیل کار بر پیامبر9 و اولین برنامه‎ی رهایی و رستگاری، ذکر شد. آن‌گاه خداوند در سوره‎ی انشراح، به تداوم عنایت به پیامبر9، یعنی نعمت «شرح صدر» پرداخته و دستورهای لازم را برای زمان رویارویی با مشکلات به وی داده، پس از آن در سوره‎ی عصر، راه نجات از زیان‌باری را به همه‎ی انسان‌ها آموخته است. سپس در سوره‎ی فجر، به پیامبرش6 در برخورد با دشمنان توانا و نیرومندش امیدواری داده، و در سوره‎ی ضحی به رها نکردن پیامبر9 به‎حال خود، و نراندن او از درگاه الهی اشاره، و او را مأمور ابلاغ پیام کرده است. آن‌گاه در سوره‎ی لیل با طرح آسانی‌سازی کار دین بر مردم، به موضوع تزکیه‎ی بیان‎شده در سوره‎ی اعلی توجه داد. از‎این‎رو ترتیب روایت در الفهرست ابن‎ندیم، دچار انفصالی در مضامین و محتوای سوره‌هاست؛ حال آن‌که تناسب میان محتوای سوره‌های لیل و اعلی، نزول سوره‎ی لیل را پس از سوره‎ی اعلی تأیید می‌کند.

سوره‎ی لیل در ترتیب مصحف رسمی، در جزء سی‌ام قرآن، ردیف نود و دوم پس از سوره‎ی شمس و پیش از سوره‎ی ضحی واقع است و 21 آیه دارد.