نقش امام علی(ع) و مفسران شیعه در «تفسیر تنزیلی»
تفسیر قرآن، بنابر توانایی‌های مفسران و نیازها و مسائل مستحدثه، روش‌ها و سبک‌های مختلفی پیدا کرده است. در ابتدا تفاسیر به روش تفسیر روایی بود، اما در ادامه باب جدیدی در فهم قرآن پدید آمد و روش‌های متعدد اجتهادی، مانند: فلسفی، شهودی و علمی پا به عرصه وجود گذاشت. از لحاظ سبک تفسیری (به‌معنای چگونگی گزینش و چینش آیات قرآن برای تفسیر) نیز ماجرا از همین قرار بود. از جدید‌ترین سبک‌های تفسیری، سبک «تفسیر تنزیلی» است که چینش آیات قرآن را براساس ترتیب نزول سامان می‌دهد. اما آیا اصلا امکان دستیابی به‌ترتیب نزول وجود دارد؟ یا مشروعیت این سبک تفسیری چقدر است؟ مفسران ملتزم به سبک تنزیلی، با آگاهی از این پرسشها، درصدد پاسخ‌گویی به آنها برآمده‌اند و یکی از ادله ایشان، مصحف حضرت امیرمؤمنان(ع) بوده است که براساس گزارش‌های مشهور، به‌همین سبک سامان‌یافته بوده. در این مقاله، با روش تحلیل داده‌های توصیفی این مصحف، درپی پاسخ به این پرسشها هستیم: آیا مصحف حضرت امیر(ع) به سبک تنزیلی سامان‌یافته بود یا خیر و دوم این‌که تا چه حد این اوصاف می‌تواند مبانی سبک تفسیر تنزیلی را استحکام بخشد؟ در ادامه نیز به این مسئله خواهیم پرداخت که در عرصه تفسیر تنزیلی، مفسران شیعی در چه جایگاهی قرار دارند؟.
مقدمه
از کهن‌ترین و پردامنه‌ترین علوم اسلامی، تفسیر قرآن مجید است. تفسیر قرآن، بنابر توانایی‌های مفسران و نیازها و مسائل مستحدثه، روش‌ها و سبک‌های مختلفی پیدا کرده است. در ابتدا تفاسیر به روش تفسیر روایی سامان می‌یافت، اما پس از گسترش مرزهای علم، پیدایش مسائل جدید و بالارفتن توان علمی دانشمندان اسلامی، آنها این توانایی را در خود دیدند که کنار نقل نظرات تفسیری سلف، خود نیز به اظهارنظر بپردازند و به این‌ترتیب، باب جدیدی در فهم قرآن پدید آمد و روش‌های متعدد اجتهادی در تفسیر قرآن، مانند: فلسفی، شهودی و علمی (تجربی) پا به عرصه وجود گذاشت.
از لحاظ سبک تفسیری (به‌معنای چگونگی گزینش و چینش آیات قرآن برای تفسیر) نیز ماجرا از همین قرار بود. طبیعتاً نخستین سبک تفسیری، تفسیر ترتیبی به‌ترتیب مصحف بود که در حقیقت، سبک مبتکرانه قلمداد نمی‌شد و صرفاً برخاسته از چینش خود آیات و سوره‌های قرآن است، اما نیازهای فقهی، مفسران را بر آن داشت تا آیات فقهی قرآن را استخراج کنند و به هدف کشف تکالیف و وظایف عملی مکلفان، به تفسیر این دسته آیات بپردازند. و به این ترتیب، سبک تفسیری گزینشی (آیات‌الاحکام) پدید آمد و سبک تفسیر موضوعی نیز مطرح شد.
از جدید‌ترین سبک‌های تفسیری، سبک تفسیر تنزیلی است که چینش آیات قرآن را براساس ترتیب نزول سامان می‌دهد. این سبک نیز در پاسخ به برخی مسائل نوظهور و ازسوی‌دیگر، احساس ناتوانی سبک‌های مرسوم در پاسخ به آنها پا به عرصه وجود گذاشته است (در ادامه مقاله به آن اشاره می‌شود)، اما مانند هر روش و سبک دیگری، انبوهی از پرسشها درباره این سبک به وجود آمده است؛ مانند امکان دستیابی به‌ترتیب نزول، مشروعیت این سبک تفسیری، نیازها و پیش نیازهای این سبک.
مفسران ملتزم به سبک تنزیلی، با آگاهی از این پرسشها، درصدد پاسخ‌گویی به آنها برآمده‌اند و یکی از ادله ایشان، مصحف حضرت امیرمؤمنان(علیه السلام) بوده است که براساس گزارش‌های مشهور، به‌همین سبک سامان‌یافته بوده و به این ترتیب، شبهاتی چون عدم مشروعیت و عدم فایده‌مندی سبک تنزیلی را پاسخ می‌داد. در این مقاله، با روش تحلیل داده‌های توصیفی این مصحف، درپی پاسخ به این پرسشها هستیم: آیا مصحف حضرت امیر(علیه السلام) به سبک تنزیلی سامان‌یافته بود یا خیر و دوم این‌که تا چه حد این اوصاف می‌تواند مبانی سبک تفسیر تنزیلی را استحکام بخشد؟ در ادامه نیز به این مسئله خواهیم پرداخت که در عرصه تفسیر تنزیلی، مفسران شیعی در چه جایگاهی قرار دارند.
الف) چیستی «سبک تنزیلی»
مراد از تفسیر تنزیلی، سبک تفسیر به ترتیب نزول است که سوره‌ها و بعضاً آیاتِ قرآن را بر‌حسب ترتیب نزول سامان داده، به تفسیر آنها می‌پردازد. این اصطلاح را اول بار عبدالکریم بهجت‌پور در تفسیر همگام با وحی به‌کار برده است.
