موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

 کشف گام‌های تغییر و تحول دینی تنها از راه تفسیر تنزیلی میسر است.

قبلا در مطلبی 14 گام تحول که در 24  سوره ابتدای نزول بود را خدمتتان معرفی کردم. برخی دوستان پیام دادند که توضیح بیشتری نسبت به این گام ها ارائه کنم.

در این مطلب که برگرفته از مقدمه تفسیر همگام با وحی استاد بهجت پور است، توضیحات تکمیلی داده شده است.

برای دستیابی به مطلب گذشته اینجا کلیک کنید.

در تحول همه‌جانبه‌ی دینی فرد و جامعه، برخی از موضوعات نقشی اساسی دارند که بنای بلند اصلاح و تربیت دینی را بر پا می‌دارند. این موضوعات گام‌های بلندی هستند که به‌تدریج در گفتمان قرآنی وارد شده و با تکمیل و تثبیت آن‌ها، فرد و جامعه، گامی به کمال و سعادت خود نزدیک می‌شوند. برخی از این موضوعات مقدمه‌ی دیگر موضوعات‌اند و جای‎گیرشدن گام‌های دیگر مرهون تثبیت آن‌هاست.

این موضوعات در بنای تحول دینی همچون مصالح ساختمان‌اند که هر یک از آن‌ها در بر پا شدن ساختمان نقش ویژه‌ای دارند. در همان حال برخی از آن‌ها زمینه کاربست دیگر رهنمودهای قرآن می‌باشند؛ چنان‌که مصالح مربوط به اسکلت ساختمان، مقدم بر آجرها و سیمان، و آن‌ها نیز مقدم بر گچ‌کاری است و در و پنجره‌ها بر دیوارهای بالا آمده از مصالح پیش گفته بنا می‌شوند. همان‌طور که موزاییک، لوله‌کشی، برق‌کاری ساختمان، تأسیسات سرمایشی و گرمایشی ساختمان، هر کدام در فرصت فراهم آمده از دیگر مصالح به کار تکمیل ساختمان می‌آیند.

در تحول و تغییر مثبت دینیِ فرد و جامعه نیز موضوعاتی اساسی وجود دارند. نمونه‌ی آن‌ها آشنایی با پروردگار و نقش او بر زندگی با هدف ایجاد احساس نیاز به پروردگار، ایجاد دغدغه نسبت به آینده در میان مردم و آماده‎سازی برای تغییر در پرتو رهنمودهای پرودگار، آغاز تغییر از طریق تنظیم روابط بندگان با پروردگار در محورهایی همچون بندگی، استقامت موحدانه و تقاضای هدایت به راه مستقیم، توجه‌دادن به نقش قرآن در هدایت و تغییر همه‌جانبه‌ی مخاطبان و بیان راه تحصیل رستگاری و رهایی از وضعیت نامطلوب است.

این موضوعات زمینه‌ساز ایجاد چالش‌ها، درگیری‎ها، انفعال‌ها و واکنش‌هایی در جامعه‌ی هدف‌گیری شده توسط قرآن بودند، به گونه‌ای که اگر این موضوعات نبود، هیچ‌یک از واکنش‌ها و چالش‌ها موضوع پیدا نمی‌کرد. از این موضوعات اساسی و محورها با عنوان گام یاد می‌کنیم و در هر سوره یا مجموعه‌ای از سور، به دنبال کشف این گام‎ها خواهیم بود. لازم است توضیح دهیم که این گام‎ها نقش اصلی را در توضیح و تبیین سیاق آیات و ارتباط سور دارند و در شناخت و کشف آن‌ها باید نهایت حوصله و دقت را به‌کار برد. توجه به رسالت جهانی قرآن و عدم محدودیت این کتاب آسمانی به عرب‎های عصر نزول، ایجاب می‌کند که در شناخت موضوعات اصلی قرآن، شناخت ویژگی‌های عرب عصر پیامبر… را یکی از شاخص‌های تشخیص موضوعات فرعی و اصلی قرار دهیم؛ مثلاً که در میان عرب‌های عصر نزول، پاره‌ای موضوعات مثل ورود به خانه در ایام حج از پشت خانه وجود داشت که مسأله و دغدغه‌ی خاص عرب‌ها بود و در قرآن صرفاً به عنوان اصلاح و تربیت آنان مورد توجه قرار گرفته است. بله؛ با توجه به جری و تطبیق، امکان بهره‌گیری از آن‌ها در جوامع دیگر و در مناسبت‌های جدید وجود دارد، اما به هر حال این‌گونه مسائل از مسائل فرعی تربیت و اصلاح به شمار می‌روند. این مسأله نظیر تفاوت ساختمان‌سازی در یک کوچه تنگ یا ساختمان در محیطی باز و به دور از منازل است. به طور طبیعی دردسرهای ساختمان‌ساز در کوچه تنگ بیشتر از ساختمان‌سازی در محیط‌های باز است. مشکلاتی همچون مقدار بلند مرتبه‌سازی، بسته‌شدن کوچه و حفظ مسیر عبور و مرور، رفع دغدغه‌های ترافیک و تدبیر پارکینگ ماشین، رعایت حریم همسایه‌ها، در ساختمان‌سازیی که در کوچه‌های مسکونی و تنگ وجود دارد، در محیط‌های باز و دارای زمین وسیع وجود ندارد. بنابراین در تشخیص موضوعات اصلی باید به این نکته کمال توجه را داشت.

پس از کشف موضوعات اصلی، بررسی ارتباط میان آن‌ها و نقش مقدمی هر یک بر دیگری نیز مورد توجه قرار می‌گیرد و از این طریق می‌توان مهندسی موضوعات اصلی و اساسی و نظام میان آن‌ها را به‌ دست آورد.

تذکر این نکته را لازم می‌دانیم که مراد از اختصاص‌داشتن پاره‌ای موضوعات به عرب عصر نزول، صرفاً فرعی‌شمردن آن‌ها می‌باشد و این مطلب به معنای تعطیلی این موضوعات برای آیندگان نیست؛ بلکه این موضوعات در شرایطی که نظیر آن پدید آید، مجددا فعلیت می‌یابند؛ بنابراین معنای سخن ما همراهی با قائلان به ترک برخی از آیات برای همیشه و انحصار آن‌ها به دوره‌ی نزول نیست. به نظر ما حتی قبول مسأله‌ی بردگی در قرآن که تابعی از نظام‌های جهانی و بین‎المللی بود، در صورتی که جامعه‌ی جهانی در روابط جنگی و نظامی‌اش به سمت این شیوه‌ی برخورد با اسیران روی آورد، این موضوع قرآنی مجدداً فعلیت می‌یابد و هیچ آیه‌ای از قرآن کارآمدی همیشگی و جاودانگی خود را از دست نمی‌دهد؛ افزون بر آن‌که تأویل (جری و تطبیق) را ضامن حیات همیشگی تمام آیات قرآن می‌دانیم، هر چند موضوع مطرح‌شده در آیه، شخصاً در جوامع جدید رخ ندهد.